Ustrój polityczny to forma organizacji państwa. Ustrój określa jak jest powoływana władza, jakie posiada kompetencje i jakie prawa mają obywatele. Kiedy zmienia się system polityczny, zmienia się sytuacja społeczna w państwie. Społeczeństwo może zmieniać mentalność, obyczajowość. Następują także zmiany w gospodarce, polityce wewnętrznej i zagranicznej państwa.

We Francji zmiany ustrojowe w latach 1815-1870 nastąpiły kilkakrotnie. W latach 1815-1824, podczas rządów Ludwika XVIII Burbona, którego przywrócono na tron zgodnie z zasadami ustalonymi na Kongresie Wiedeńskim, Francja była monarchią konstytucyjną. Po zakończeniu 100 Dni Napoleona podpisano Pokój w Paryżu. Holandia, Bawaria i Prusy zyskały na poprawkach granicy, a władca Sardynii odzyskał Sabaudię. Francja z kolei musiała zapłacić 700 mln Franków kontrybucji i zezwolić na okupację swoich stacji na północnym wschodzie oraz tąże okupację utrzymać. Trwało to do 1818 r., kiedy Francja dołączyła do tzw. “koncertu mocarstw”. Ludwik XVIII ogłosił dokument zwany Kartą Konstytucyjną, która gwarantowała zachowanie podstawowych zdobyczy rewolucji francuskiej, m.in. zachowano Kodeks Napoleona (równość obywateli wobec prawa, swoboda wyznania i sumienia), zatwierdzono nabytki ziemi z czasów rewolucji - Kościół ani arystokraci nie odzyskali ziemi, którą im skonfiskowano, zachowano strukturę administracji dawnego Cesarstwa i utworzono dwuizbowy parlament (Izba Parów i Izba Deputowanych) wprowadzono jednak wysoki cenzus majątkowy i wysoki cenzus wieku, skutkiem czego tylko znikoma część społeczeństwa miała prawa polityczne. Ludwik XVIII rządził na zasadzie kompromisu. Nie mogło to jednak zadowolić wracających z emigracji rojalistów, którzy dążyli do całkowitego przywrócenia przedrewolucyjnego porządku i odzyskania utraconych majątków. Stworzyli zatem oni stronnictwo Ultrasów, na czele której stanął brat Ludwika XVIII, Karol.

Karol zdobył koronę w 1824 i wtedy ugrupowanie ultrasów wyraźnie się umocniło. Król był zwolennikiem monarchii absolutnej i dążył do przywrócenia ancien regimee’u sprzed rewolucji. Usunął 150 generałów napoleońskich, popierał dążenia dawnych imigrantów do odzyskania majątków ziemskich (uchwalił nawet dla nich odszkodowania).Jako katolik umocnił pozycję Kościoła katolickiego, wprowadził również karę śmierci za świętokradztwo.W 1827 r. rozwiązał Gwardię Narodową a w 1830 Izbę Deputowanych, wydawał bowiem dekrety z pominięciem parlamentu. Wprowadził cenzurę prewencyjną i nowe prawo wyborcze, które było gwarantem praw tylko dla dużych właścicieli ziemskich, pomijając mieszczaństwo.

W związku z tymi procesami społeczeństwo zaczęło się buntować. Wzbudzone w nim wcześniej nadzieje na demokratyzacje życia doprowadziły do wydarzeń zwanych Rewolucją Lipcową (27 – 29 lipca 1830 r.). Na jej czele stanął La Fayette. Przywrócił on Gwardię Narodową i ogłosił suwerenność ludu. Zmuszono Karola X do abdykacji, a tron przekazano Ludwikowi Filipowi Orleańskiemu, który zobowiązał się przestrzegać zmodyfikowanej Karty Konstytucyjnej.

Rewolucja lipcowa przyczyniła się do zaktywowania ruchów wolnościowych na obszarze Europy, np. w Belgii. W okres Wiosny Ludów Francja wkroczyła jako monarchia konstytucyjna. Król, zwany “królem mieszczan” tytułował się „królem Francuzów z łaski bożej i woli narodu”. Za jego panowania nie używano zwrotu “poddani” a obywatele.Przywrócony został trójkolorowy sztandar na miejsce białego sztandaru królewskiego z liliami. Katolicyzm przestał być religią państwową, ale stał się religią dla większości Francuzów. Rozszerzono dotychczasowe prawa parlamentu, zapewniono też wolność prasy. Granice wieku w prawie wyborczym obniżono - czynne prawo wyborcze mieli obywatele od 25 r.ż a bierne od 30, zachowano jednak cenzus majątkowy.

W czasie rządów Ludwika Filipa uaktywniły się zróżnicowane kręgi opozycji, które po fali licznych bankructw i głodu, będącego rezultatem kryzysu w gospodarce rolnej, zaczęły organizować tzw. bankiety pełniące funkcje masowych zgromadzeń. Główne obozy opozycyjne wobec króla to obóz liberalny – zasilała go średnia i drobna burżuazja. Żądali obniżenia cenzusu majątkowego, rozszerzenia praw wyborczych na średnie i drobne mieszczaństwo, poparcia dla ruchów wyzwoleńczych. Drugą organizacją opozycyjną byli republikanie złożeni z drobnej burżuazji a robotników, których niezadowolenie rosło z powodu bardzo złej sytuacji życiowej. Wybuchały nawet powstania robotnicze w Lyonie i w Paryżu. Ich celem było powszechne prawo wyborczego i zakładanie państwowych przedsiębiorstw dla bezrobotnych. Ostatnim organem opozycyjnym byli bonapartyści, pragnący przekształcenia Francji w mocarstwo. Ich przywódcą był Ludwik Napoleon. Wydany przez paryskie władze akt zakazujący organizowania “bankietów” doprowadził do szeregu zamieszek. W całym Paryżu rozpoczęto budowę barykad, a oddziały wojska wezwane do spacyfikowania manifestacji odmówiły użycia broni wobec cywilów. Cała akcja doprowadziła do abdykacji króla Ludwika Filipa w dniu 24 lutego 1848 roku, a powołany wcześniej Rząd Tymczasowy wprowadził we Francji republikę - drugą w historii państwa, trwającą do 1852 r.

Zasady rządów ustalała demokratyczna Konstytucja. Zgodnie z nią władzę wykonawczą sprawował prezydent wybierany co 4 lata w wyborach powszechnych, bezpośrednich i tajnych. Władza ustawodawcza spoczywała w rękach jednoizbowego Zgromadzenia, wybieranego co 3 lata w wyborach powszechnych, równych i tajnych i bezpośrednich. Prawa wyborcze mieli wszyscy mężczyźni bez względu na posiadany majątek. Konstytucja zawierała „Deklarację Praw”, w której gwarantowano oprócz podstawowych wolności obywatelskich również prawo do pracy, do nauki i do opieki socjalnej. Popularnie mówiono, że głosiła ona hasła: wolność, równość, braterstwo.

Przeprowadzone wybory do Zgromadzenia wygrali umiarkowani radykałowie. Niewiele mandatów uzyskali monarchiści, na których zagłosowali ludzie obawiający się radykałów.

Z kolei wybory prezydenckie wygrał Ludwik Napoleon, domniemany bratanek Napoleona Bonapartego. Swoje zwycięstwo zawdzięczał legendzie napoleońskiej, miał poparcie armii, chłopów, robotników i częściowo burżuazji. W roku 1849 wybrane zostało Zgromadzenie Prawodawcze, gdzie większość zdobyła Partia Porządku. Organ ten uchwalał coraz to dalej idące ustawy, które uszczuplały polityczną demokrację, w prawie wyborczym pojawił się cenzus stałego zameldowania, wprowadzono zakaz strajków, a także ograniczono wolność druku. Nie obeszło to uwadze robotników, którzy chcieli poprawy warunków pracy i gwarancji jej posiadania,a burżuazja uważała nierówności społeczne za naturalny skutek procesów ekonomicznych. Zdobyła udział we władzy dzięki konstytucji – stłumiła więc powstanie robotników, ale w ich oczach republika wiele utraciła. Nie popierali jej także wysocy urzędnicy państwowi, oficerowie i arystokracja.

Idea przywrócenia Burbonów traciła na popularności, zyskiwały natomiast idee bonapartystów. W grudniu 1852 r. Napoleon zniósł republikę, przyjął tytuł „cesarza Francuzów” tak jak jego wuj – został Napoleonem III i stworzył II Cesarstwo.

Struktura nowego cesarstwa zarządzanego przez cesarza, zatwierdzonego w głosowaniu powszechnym okazała się zapowiedzią nadejścia czasów, gdzie procedury demokratyczne będą wykorzystane w celu stworzenia dyktatur. Na arenie polityki wewnętrznej obowiązywała Konstytucja z 1852 r. Wprowadzała ona powszechne prawo wyborcze, duże uprawnienia miał cesarz, który jako jedyny posiadał inicjatywę ustawodawczą i mógł odrzucić decyzje parlamentu odwołując się do plebiscytu.

Rozwijał się wielki przemysł i banki, dzięki stabilizacji społecznej, cesarz patronował rozwojowi transportu. Przebudowano Paryż, który miał być kulturową wizytówką nowego mocarstwa. Na olbrzymią skalę prowadzono roboty publiczne, które dawały pracę rzeszom robotników, rozbudowano sieć szkół państwowych. Napoleon III zawarł porozumienie z Kościołem katolickim – zezwolił na powstawanie szkół wyznaniowych. Stosunki z Kościołem popsuły się po ingerencji Francji w sytuację polityczną na Płw. Apenińskim. Nie istniała natomiast wolność prasy, która była kontrolowana przez państwo, cesarzowi bowiem podlegała bardzo sprawna policja i doskonała administracja.

W polityce zagranicznej w latach 1853-1856 Francja brała udział w wojnie krymskiej. Napoleon III chciał umocnić pozycję polityczną Francji. Miała temu służyć jego mocarstwowa polityka. W 1853 r. car rosyjski Mikołaj I wypowiedział wojnę Turcji, chcąc zagarnąć cieśniny czarnomorskie Bosfor i Dardanele, Napoleon III utworzył koalicję antyrosyjską, w skład której weszły Francja, Wielka Brytania, Królestwo Sardynii oraz Turcja. Wojna zakończył się klęską Rosji i podpisaniem pokoju w Paryżu, co było sukcesem dyplomatycznym Francji. Na mocy tego pokoju Rosja zrzekła się zdobyczy na Kaukazie i protektoratu nad księstwami naddunajskimi – Mołdawią i Wołoszczyzną oraz zobowiązała się respektować neutralność Morza Czarnego, a także rozwiązać swą flotę czarnomorską. Francja nie uzyskała żadnych korzyści. Wynik wojny był jednak wyraźnym sukcesem Francji i końcem Świętego Przymierza – ponieważ Austria nie poparła w konflikcie Rosji.

Jak wcześniej sygnalizowałam, Napoleon III ingerował również w sprawy włoskie. Na płw. Apenińskim chciał zneutralizować wpływy Habsburgów i zastąpić je wpływami Francji. Skorzystał z okazji jaką dawała polityka Królestwa Sardynii, pragnącego zjednoczyć Włochy. Napoleon III zawarł z Sardynią układ w 1859 r., w którym zobowiązał się pomóc w wojnie z Cesarstwem Austriackim o Lombardię i Wenecję. Wojna wybuchła w 1859 r. i zakończyła się częściowym sukcesem – Królestwo Sardynii uzyskało Lombardię, jednak Wenecja pozostała przy Cesarstwie Austriackim. W zamian za pomoc Francja uzyskała Sabaudię i Niceę. Ze względu na zjednoczenie Włoch plany Hegemonii Francji we Włoszech nie powiodły się.

Napoleon ingerował także w Ameryce Południowej, gdy w trakcie wojny domowej Benito Juarez przeprowadził reformy, np. zawiesił spłatę długów wobec Francji, Hiszpanii i Wielkiej Brytanii. To zmusiło cesarza do interwencji. Na tronie meksykańskim osadzono księcia Maxymiliana z Habsburgów, licząc na przejęcie tegoż państwa. Jednak interwencja USA zmusiła Francję do wycofania wojsk. Napoleon udzielał się też w zjednoczenie Niemiec. Podczas wojny z Prusami (1870-1871) cesarz poniósł sromotną porażkę. Został porwany przez wojska i pozbawiony władzy przez własny lud. W dziejach Francji powstała III Republika, na co niewątpliwie wpływ miały tradycje społeczeństwa, w którym od XVIII w. tkwiły idee wolnościowe, demokratyczne i silna była chęć wpływania na rządy.