Zaburzenia zachowania w wyniku zażywania środków odurzających

1. Podstawowe terminy.

     Lepsze rozeznanie w terminologii dotyczącej narkotyków umożliwi wyszczególnienie i opisanie pokrótce podstawowych pojęć. Narkotyk jest to określenie substancji pochodzenia naturalnego, półsyntetycznego lub syntetycznego, której przyjęcie przez istotę żywą  powoduje zdegenerowanie jednej lub więcej czynności organizmu. Środek odurzający jest to określenie substancji powodującej obniżenie lub pobudzenie ośrodkowego układu nerwowego, wywołującego potrzebę jej stałego przyjmowania, uzależnienie fizyczne i/ lub psychiczne od działania środka, niosącego ze sobą szkodliwe następstwa zarówno dla zdrowia fizycznego, jak i psychicznego osoby. 
     Środek psychotropowy to termin używany do określenia substancji syntetycznych, należących do leków lub substancji uzależniających. Uzależnienie określa stan, w którym człowiek nie potrafi obyć się bez danej substancji. Możemy wyróżnić dwa rodzaje uzależnień: fizyczne (powodowane przez opiaty, barbiturany; pociągające za sobą m.in. objawy łaknienia, gdy zaprzestanie się przyjmowania tych substancji) oraz psychiczne (narastająca potrzeba psychiczna przyjęcia narkotyku, którego odstawienie może wywołać objawy złego samopoczucia i stany lękowe; towarzyszyć może zjawisko tolerancji – odporność na dany środek, w wyniku czego dla uzyskania pożądanego efektu zachodzi konieczność zwiększania dawek przyjmowanego narkotyku). 
     Nawyk (przyzwyczajenie) to rodzaj psychicznego uzależnienia, wynikającego ze stanu wielokrotnego przyjmowania narkotyku. Toksykomania to stan zatrucia organizmu, wywołany przyjmowaniem narkotyku lub innego, powodującego uzależnienie, środka. 
   

2. Wykaz środków odurzających.

Lista substancji (i ich prekursorów), których obrót jest kontrolowany i regulowany ustawą o przeciwdziałaniu narkomanii: Prekursory: • Kategoria 1 – służące tylko i wyłącznie do produkcji narkotyków, brak innych zastosowań, np. fenyloaceton, kwas lizergowy, efedryna, ergometryna, ergotamina. • Kategoria 2 – substancje kontrolowane, o małym potencjale użycia do produkcji narkotyków, np. , piperydyna, bezwodnik octowy, kwas antranilowy. • Kategoria 3 – powszechnie dostępne, nieznaczny potencjał użycia do produkcji narkotyków, np. eter, aceton, toluen, nadmanganian potasu. Środki odurzające: • I-N – substancje o dużym potencjale uzależniającym, np. morfina, kokaina, tebaina, fentanyl, metadon. • II-N – substancje o średnim potencjale uzależniającym, np. kodeina. • III-N – substancje o nieznacznym potencjale uzależniającym, np. dihydrokodeina. • IV-N – substancje o małym potencjale uzależniającym, np. marihuana, haszysz.

Substancje psychotropowe: • I-P – duży potencjał nadużywania, brak uznanego zastosowania medycznego, np. LSD, dimetylotryptamina, MDMA, meskalina. • II-P – duży potencjał nadużywania, niewielkie uznane zastosowanie medyczne, np. amfetamina, fencyklidyna. • III-P – potencjał nadużywania, istotne uznane zastosowanie medyczne, np. buprenorfina, flunitrazepam, cyklobarbital. • IV-P – mały potencjał nadużywania, istotne uznane zastosowanie medyczne, np. diazepam, alprazolam, fentermina. Tylko instytucje naukowe lub specjalistyczne, realizujące zadania w zakresie prowadzenia badań naukowych nad problematyką narkomanii, mogą posiadać wszystkie substancje ze wszystkich powyższych grup. 3. Wziewne środki odurzające (inhalanty). Wziewne środki odurzające - rozpuszczalniki organiczne zawarte w rozmaitych produktach, które działają odurzająco przy wdychaniu ich oparów - najczęściej w sposób oszałamiający i halucynogenny. Zwyczaj wdychania rozpuszczalników organicznych stosowanych do rozpuszczania kauczuku, farb, lakierów, klejów, tworzyw sztucznych, itp. rozpowszechnił się pod koniec lat sześćdziesiątych w Stanach Zjednoczonych, głównie wśród dzieci i młodzieży z raczej biednych środowisk miejskich. W Polsce, tak jak i w innych krajach, po ten rodzaj narkotyków najczęściej sięgają dzieci i młodzież. Łatwa dostępność do wziewnych środków odurzających bierze się z dwóch powodów: większość z nich jest legalna i w związku z tym pozostaje w ciągłej sprzedaży; cena ich jest relatywnie niska w stosunku do innych substancji odurzających. Wiele produktów, w które zaopatrzone jest każde gospodarstwo domowe zawiera rozpuszczalniki mogące służyć jako środki odurzające. Wachlarz stosowanych substancji jest bardzo szeroki: od benzyny i gazu turystycznego, poprzez kleje i rozpuszczalniki, farby i lakiery, do dezodorantów i środków piorących. W produktach tych występują związki chemiczne takie jak: octany alifatyczne, toluen, benzen, ksylen, aceton, cykloheksan, tetrachlorek węgla, trichloroetylen, acetan amylu, chlorek metylenu i wiele innych. Substancje te przeważnie są w postaci płynnej, a stosowanie ich przyjmuje najróżnorodniejsze formy. Często są one wylewane na szmatkę, chusteczkę i przykładane do nosa, a następnie wdychane. Mogą być również wdychane przez usta, co ponoć jest wydajniejsze. Najpopularniejszym sposobem przyjmowania wziewnych substancji odurzających jest wdychanie oparów z worka foliowego, tak aby obejmował on nos i usta lub po założeniu go na głowę. Tak zażywane substancje chemiczne już po kilku głębokich wdechach w ciągu kilkunastu sekund przedostają się do układu krwionośnego, a następnie powodują gwałtowne uczucie euforii. Większość ze stosowanych w ten sposób środków powoduje zburzenia świadomości, które charakteryzują się:

• euforią z tendencją do fantazjowania;
• omami i halucynacjami;
• zamglonym widzeniem;
• dzwonieniem w uszach i nadwrażliwością na światło. Oprócz wyżej wymienionych nieco później występują takie objawy, jak bóle głowy, niezborność ruchowa i spowolnienie oraz zamazanie mowy. Odurzeniu towarzyszy przyspieszenie akcji serca i nieregularny oddech. Mimo, że doznania szczytowe trwają zaledwie od kilku do kilkunastu minut niektóre z wyżej opisanych objawów mogą utrzymywać się nawet do godziny od inhalacji, a po ich ustąpieniu następuje zwykle senność, przygnębienie i znieruchomienie, w skrajnych wypadkach nawet stupor. Oprócz wysokiego ryzyka uzależnienia psychicznego lotne środki odurzające mogą powodować w niektórych przypadkach uzależnienie fizyczne, którego wyrazem są objawy zespołu abstynencyjnego. Pobudzenie, drażliwość, zaburzenia snu i utarta łaknienia to objawy zespołu abstynencyjnego, pojawiającego się u niektórych uzależnionych. Objawy te szczególnie dotyczą długotrwałego nadużywaniu toluenu. Oznaki użycia:
• wyraźny zapach rozpuszczalników;
• zaburzenia mowy (mowa zamazana);
• zapalenie spojówek;
• nieporadność ruchowa;
• gadatliwość;
• nadwrażliwość na światło;
• kichanie i kaszel;
• ożywienie i podniecenie. U osób, które inhalują środki wziewne regularnie i przez dłuższy czas, mogą w okolicach nosa i ust występować krosty i wrzody, na wargach pęknięcia. Przewlekłe stosowanie wziewnych substancji odurzających, w zależności od rodzaju związku chemicznego, intensywności wąchania, częstości i czasu inhalacji doprowadzić może do wielu schorzeń. Długotrwałe odurzanie się środkami inhalacyjnymi prowadzi do poważnych uszkodzeń wątroby i nerek. Niektóre z tych środków uszkadzając szpik kostny, zaburza wytwarzanie komórek krwi, co prowadzi do anemii, nierzadko nieodwracalnej. Szczególnie narażonym, przy długotrwałym używaniu substancji lotnych, organem jest mózg. Często w takich przypadkach dochodzi do tzw. zespołu organicznego, charakteryzującego się zaburzeniami pamięci i intelektu. Nierzadko osoby stale używające tych środków mają zaburzenia koordynacji ruchowej, których widocznym efektem jest charakterystyczny chód. Różnica między dawką powodującą efekt narkotyczny a dawką śmiertelną może być niewielka, dlatego inhalowanie może łatwo doprowadzić do utraty przytomności, śpiączki a nawet śmierci - nawet przy pierwszej próbie. Zwłaszcza środki takie jak toluen i aceton często powodują niemiarowość akcji serca i zgon. Wiele przypadków śmiertelnych wiąże się z patologicznymi zachowaniami osób odurzonych (skoki przez okno, itp.). Mechanizm działania jest następujący: inhalowana substancja wraz z powietrzem wdechowym dostaje się do płuc. Poprzez pęcherzyki płucne dostaje się do krwi i z biegiem krwi do mózgu i wątroby. Zawarty we wdychanych środkach rozpuszczalnik jest szybko absorbowany przez centralny układ nerwowy, powodując oczekiwany efekt narkotyczny i wiele efektów ubocznych. Szkodliwy wpływ inhalowania na organizm zależy od zażywanego środka: • trichloroeten (tri) działa na nerw wzrokowy, pogarsza funkcje pamięci, prowadzi do apatii; • benzen szkodliwie działa na szpik kostny, uszkadza krwinki białe i czerwone, wywołuje agranulocytozę i niedokrwistość, utrudnia dotlenienie kory mózgowej, hamuje procesy myślenia, prowadzi do depresji, apatii i otępienia emocjonalnego; • eter początkowo powoduje stany euforii, odurzenia, następnie obniża sprawność funkcji psychicznych; • nitrobenzen wywołuje bóle głowy, odurzenie, stany lęku, utratę przytomności, śpiączkę, drgawki, śmierć. Stosowanie wielu tych lotnych substancji odurzających bez wątpienia może prowadzić do zgonu. Butan - gaz do zapalniczek - powodując silne opuchnięcie gardła niesie niebezpieczeństwo uduszenia. Tak dochodzi do ponad połowy zgonów wywołanych używaniem lotnych substancji odurzających. Zaburzenia rytmu pracy serca aż do całkowitego zatrzymania to ryzyko stosowania aerozoli i nie tylko, gdyż dużo lotnych substancji odurzających powoduje niemiarowość i zmniejsza wydolność pracy serca. Do śmierci może również dojść na skutek urazów będących następstwem niebezpiecznych zachowań. Znane są przypadki spalenia (w związku z równoczesnym paleniem papierosów), uduszenia (gdy dochodzi do utraty przytomności podczas wdychania z torebki nałożonej na twarz) czy wreszcie wypadków w ruchu ulicznym (w wyniku nie dających się przewidzieć zmian w zachowaniu).

4. Zaburzenia fizyczne, psychiczne i zachowania. Prawie wszystkie wymienione środki działają szkodliwie na drogi oddechowe i na śluzówkę, a także, zwłaszcza jeśli łączone z alkoholem, uszkadzają wątrobę i nerki. Objawy długotrwałego inhalowania można podzielić na objawy fizyczne i psychiczne. Objawy fizyczne to łaknienie, utrata wagi, krwawienie z nosa, zaczerwienienie oczu, owrzodzenie nosa i ust. Wiele z objawów psychicznych przypomina niektóre choroby psychiczne. Objawy te to poczucie zmęczenia, niezdolność do jasnego myślenia, dyzartria, bezsenność, depresyjny nastrój, drażliwość, agresja i autoagresja. Zaobserwowano, że u osób regularnie odurzających się w ten sposób przez dłuższy czas, występuje tolerancja (potrzeba zwiększania dawki) oraz objawy uzależnienia fizycznego - w przypadku odstawienia pojawiają się dreszcze, halucynacje, bóle głowy, bóle brzucha, skurcze mięśni, delirium tremens. Niewiele wiadomo na temat skutków wziewania na przebieg ciąży i rozwój płodu, niektóre badania na zwierzętach wskazują jednak, że z inhalowaniem związane jest ryzyko uszkodzenia płodu i niebezpieczeństwo defektów płodowych. Badania prowadzone w Ośrodku Badań nad Uzależnieniami (ARF) w Kanadzie wykazały również, że wdychanie środków chemicznych powoduje uszkodzenie chromosomów. Z zaburzeń psychicznych występujących u osób narkotyzujących się wymienić można również: degradację osobowości, nieprzystosowanie społeczne, stany depresyjne, próby samobójcze, zaburzenia seksualne, halucynozy.