Ramy czasowe

Dla baroku nie można wyznaczyć dokładnych dat początkowej i końcowej. Należy traktować je jako umowne. Dzieje się tak, ponieważ krańcami epoki nie są pojedyncze wydarzenia, a trwające w czasie zjawiska. Barok nastąpił po zwątpieniu przez ludzi w ideały, które przyświecały renesansowi. Nastąpiło zaniepokojenie i utrata wiary w możliwości człowieka. Przyczyniły się do tego zarówno rozbicie chrześcijaństwa na kilka odłamów, sytuacja polityczna (zwłaszcza wojny), jak i wynalazki naukowe, które zmieniały sposób patrzenia na świat (mikroskop i teleskop). Biorąc pod uwagę sinusoidę Juliana Krzyżanowskiego (czyli schemat opisujący epoki literackie na zasadzie następowania po sobie przeciwieństw co do sposobu pojmowania świata – z jednej strony skupienie się na rozumie, wiedzy i materii, z drugiej – na uczuciu, wierze i duszy), barok hołduje podobnym wartościom jak średniowiecze, a później romantyzm i Młoda Polska.

Epoka trwała dość długo. W kulturze europejskiej jej początek przypada na połowę XVI, a schyłek na koniec XVII wieku. Natomiast na terenie Polski barok zaczyna i kończy się później. Początek to lata siedemdziesiąte/osiemdziesiąte XVI wieku. Wówczas powstają pierwsze literackie manifestacje barokowe (mimo że właśnie w tym czasie kwitnie twórczość renesansowa, tworzy Jan Kochanowski). Schyłek epoki to lata czterdzieste XVIII wieku. Ponieważ barok trwał długo, charakteryzowały go niejednolitość i wielonurtowść zjawisk kulturowych (w tym także literackich).

Nazwa epoki

W literaturze nazwa epoki funkcjonuje od końca XIX wieku. Prawdopodobnie pochodzi z języka portugalskiego, od słowa barocco, które oznacza perłę o wyszukanym kształcie. Możliwe również, że wywodzi się z języka włoskiego, w którym barocco to tyle, co ‘dziwny’. Ponadto w dawnej logice termin ten oznaczał niepoprawne rozumowanie.

Wcześniej uznawano barok za czas zaprzepaszczenia osiągnięć renesansu i cofnięcie się do średniowiecza. W związku z tym epokę określano często pejoratywnymi nazwami, na przykład: epoka upadku, zdziczenia sztuki, a nawet „zwyrodniała forma renesansu” (określenia użył Jacob Burckhardt).

Pojęcia związane z epoką 

Kontrreformacja W sytuacji zagrożenia katolicyzmu przez protestantyzm w XVI wieku Kościół katolicki zaczął działanie mające na celu dbanie o swoich wiernych. Od postanowień, które miały miejsce na soborze w Trydencie rozpoczęła się odnowa Kościoła. Głównymi propagatorami kontrreformacji byli jezuici, czyli Towarzystwo Jezusowe – zakon założony przez Ignacego Loyolę. Najważniejszym założeniem ich doktryny było całkowite posłuszeństwo Bogu, a celem walka z reformacją. Zakon prowadził działalność oświatową – zakładał szkoły, nazywane kolegiami. Skupiał się również na sztuce. Dbano zarówno o literaturę i teatr (w kolegiach uczono pisać poezję, wystawiano spektakle), jak i malarstwo, rzeźbę oraz architekturę (kościoły jezuickie były bardzo bogato zdobione). Z drugiej jednak strony – jezuici próbowali wstrzymywać rozwój nauki. Kościół odrzucał i piętnował odkrycia, które mogły zagrozić jego majestatowi. Z wyroku wydanego przez samego papieża spalono na stosie podważającego dogmaty wiary na rzecz nauki włoskiego zakonnika i filozofa, Giordana Bruna. Swoje poglądy musiał odwołać uczony Galileusz (nawiązując do Kopernika, był on zwolennikiem teorii heliocentrycznej). Konceptyzm Sztuka barokowa miała za zadanie być skomplikowaną, zmuszać odbiorcę do wysiłku intelektualnego, a przede wszystkim zaskakiwać go wyszukanym konceptem. Najlepszymi twórcami byli ci, którzy potrafili przedstawić niezrozumiałość otaczającej rzeczywistości właśnie przy pomocy ciekawych pomysłów, udziwnienia, zestawienia sprzeczności. Niezależnie od dziedziny sztuki, jej wytwór (czy był to zawiły wersyfikacyjnie utwór poetycki czy na przykład wieloelementowe zdobienie ołtarza kościelnego) musiał mieć kunsztowną formę. Często wykorzystywanymi środkami literackimi były alegorie, pointy, paradoksy, hiperbole.

Sarmatyzm

Było to zjawisko kulturowe charakterystyczne wyłącznie dla polskiego baroku. Wiązało się ze światopoglądem żyjącej w XVII wieku szlachty. Uważała ona, że pochodzi od starożytnego rodu dzielnych wojowników, Sarmatów. Ideologia ta obejmowała zarówno życie codzienne, jak i uroczystości, w których szlachta brała udział. Wytworzyły się charakterystyczne obyczaje, stroje, zapatrywania, jak i dzieła sztuki. Jedną z cech języka literatury sarmackiej były makaronizmy, czyli długie wstawki w obcych językach (najczęściej po łacinie).