Rodzaje znaków towarowych i zakresy ich ochrony Istotnym nośnikiem wiedzy o przedsiębiorstwie i o wytwarzanych w nim towarach (świadczonych usługach), który powszechnie stosowany jest w obrocie gospodarczym jest znak towarowy (usługowy). Znak towarowy zawiera informacje o towarze (np. skład, ilość, rodzaj), o firmie (często o jej nazwie). Kojarzy się z określonym prestiżem firmy i towaru. Służy reklamie produktu (usługi) i pośrednio reklamie samego producenta jak również sprzedawców - organizacji handlowych (rys. 1).

Zasadniczą funkcją znaku towarowego jest odróżnianie towarów (usług) określonego przedsiębiorstwa od towarów (usług) innych przedsiębiorstw. Chodzi tu przede wszystkim o odróżnianie tego samego rodzaju towarów (usług). Ma to zapewnić jednoznaczne wskazanie pochodzenia określonego produktu (usługi). W zależności od podmiotu używającego znak możemy wyróżnić: znaki fabryczne (używane przez producentów), znaki usługowe (używane przez podmioty świadczące usługi), znaki handlowe (używane przez sprzedawców). Znak towarowy, który zawiera nazwę podmiotu gospodarczego lub jej znaczącą część określa się mianem znaku firmowego. Zakładając jako kryterium podziału zakres ochrony znaków, można przyjąć, że w gospodarce funkcjonują trzy zasadnicze grupy znaków: zwykłe, powszechnie znane (w tym sławne) oraz chronione w trybie rejestracyjnym (rys. 2).

Znaki zwykłe, w zasadzie, nie podlegają ochronie. Nie oznacza to jednak, że są jej całkowicie pozbawione. W szczególnych przypadkach możliwa jest ich obrona przed działaniami konkurencji, a nawet ich wykorzystanie przeciwko konkurencji1. Znaki te posiadają jednak w stosunku do powszechnie znanych a także zarejestrowanych słabą pozycję. Mogą wprawdzie poprzez odpowiednio długie używanie stać się powszechnie znanymi, a nawet posiadającymi tzw. wtórną zdolność do rejestracji (czyli mogą być wówczas formalnie zarejestrowane), ale dojście do tego celu może zostać przerwane w przypadku wystąpienia kolizji z zarejestrowanymi, czy też powszechnie znanymi znakami. Znaki zwykłe używane są przez podmioty gospodarcze, którym świadomie nie zależy na ich ochronie ze względu np. na częste zmiany profilu produkcji, bądź też przez podmioty takie, które nie posiadają wiedzy (co niestety jeszcze się zdarza) o możliwości uzyskania praw wyłącznych, albo też nie zdają sobie sprawy z roli i funkcji znaku towarowego w gospodarce rynkowej. Relatywnie często można zaobserwować zjawisko używania przez te podmioty znaków wprowadzających w błąd, nawiązujących do znaków uznanych firm. Jest to powodem powstawania konfliktów, które zwykle znajdują swój finał w sądzie. Część znaków towarowych używanych w gospodarce podlega ochronie bez potrzeby ich zgłaszania i rejestracji. Jest to wprawdzie ochrona słabsza ale zapewniająca w określonych warunkach możliwość dochodzenia praw. Chodzi tu o znaki, które nazywane są powszechnie znanymi a więc charakteryzującymi się powszechną znajomością przede wszystkim wśród potencjalnych nabywców określonych towarów oraz o znaki, które nie tylko są powszechnie znane ale też sławne czyli takie, które kojarzą się przede wszystkim z wysoką jakością, niezawodnością, wszechstronnością, wielofunkcyjnością, czy też niepowtarzalnością wyrobów (usług), zaspokajaniem wysokich aspiracji, zaspokajaniem wyszukanych gustów itp. Osoba korzystająca ze znaku powszechnie znanego bez jego rejestracji, może żądać zaprzestania używania znaku podobnego na towarach tego samego rodzaju przez inną osobę, gdy używanie takiego znaku może wprowadzać w błąd. W przypadku znaku powszechnie znanego i cieszącego się dobrą opinią żądanie zaprzestania używania znaku może dotyczyć znaków nawet dotyczących innych towarów wówczas, gdy używanie takie może przynieść niezasłużone korzyści lub szkodzić odróżniającemu charakterowi, bądź dobrej opinii znaku powszechnie znanego. Znaki powszechnie znane (w tym znaki sławne) nie posiadają jednoznacznych definicji. Powoduje to określone trudności w procesie udzielania ochrony w drodze rejestracji znaków towarowych, szczególnie wówczas gdy zgłoszony do rejestracji znak jest podobny do znaku używanego przez inny podmiot utrzymujący, że jest to znak powszechnie znany. Problemy wystąpić mogą też przy dochodzeniu naruszeń praw do znaków uważanych przez dany podmiot za powszechnie znane. Konieczne jest wówczas zwykle, w postępowaniu sądowym, ustalenie powszechności znaku. Z tych właśnie względów podmioty gospodarcze dysponujące znakami powszechnie znanymi, co jest normalną praktyką podmiotów gospodarczych krajów wysoko rozwiniętych przemysłowo, zgłaszają te znaki do formalnej rejestracji. Znaki powszechnie znane korzystają w procesie rejestracji z dodatkowego przywileju wynikającego z tzw. wtórnej zdolności rejestracyjnej. Oznacza to, że mogą uzyskać ochronę nawet wtedy, gdy w normalnej procedurze rejestracyjnej, by jej nie uzyskały. Odmowa bowiem udzielenia prawa ochronnego ze względu na brak znamion odróżniających nie może nastąpić, jeżeli przed datą zgłoszenia znaku towarowego w Urzędzie Patentowym znak ten nabrał, w następstwie jego używania, charakteru odróżniającego w przeciętnych warunkach obrotu - wtórnej zdolności odróżniającej. Na świecie rejestruje się rocznie około 800 tys. znaków towarowych, czynnych rejestracji jest około 15 mln. Tylko w krajach Unii Europejskiej zarejestrowanych jest ponad 2 mln znaków towarowych i usługowych. W Polsce na koniec 2000r. czynnych było 124 686 rejestracji. Znakami towarowymi (usługowymi), które mogą podlegać ochronie poprzez rejestrację2 może być każde graficzne oznaczenie lub takie, które daje się przedstawić graficznie. Mogą to być np.: wyraz, rysunek, ornament, kompozycja kolorystyczna, przestrzenna forma w tym forma towaru lub opakowania (znak przestrzenny) pod warunkiem, że nadają się do odróżniania w obrocie towarów jednego przedsiębiorstwa od tego samego rodzaju towarów innych przedsiębiorstw oraz, że nie wprowadzają w błąd co do właściwości towaru. Przez uzyskanie prawa ochronnego na znak towarowy nabywa się prawo wyłącznego używania znaku towarowego w sposób zarobkowy lub zawodowy na całym obszarze Państwa. Ochrona znaku towarowego udzielana jest na rzecz przedsiębiorstwa. Jednak przy zgłoszeniu znaku do ochrony nie jest wymagane składanie żadnych oświadczeń co do zakresu prowadzonej działalności gospodarczej. Oznacza to więc, że wystarczy wyłącznie zamiar używania znaku, aby dokonać jego rejestracji. Działalność gospodarczą można podjąć w trakcie trwania procesu rejestracji, albo i po uzyskania prawa ochronnego. Prawo wyłączności do znaku towarowego nie daje uprawnionemu prawa zakazywania: oferowania lub dalszego obrotu towarami oznaczonymi tym znakiem, jeżeli towary te zostały uprzednio, zgodnie z prawem, wprowadzone do obrotu na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej. Z roszczeniami o naruszenia prawa ochronnego na znak towarowy można wystąpić tylko wówczas, jeżeli towary oznaczone znakiem nie pochodzą od uprawnionego, bądź osoby, która miała jego zezwolenia na używanie znaku. Prawa do znaku ulegają “wyczerpaniu”, chyba że towary podlegały obróbce lub przeróbce na które uprawniony z rejestracji znaku towarowego nie wyraził zgody lub gdy istnieją uzasadnione względy, które pozwalają uprawnionemu sprzeciwić się dalszej dystrybucji towarów, w szczególności, jeżeli po wprowadzeniu do obrotu zmieni się lub pogorszy stan towarów. Uzyskanie prawa ochronnego na znak towarowy nie daje możliwości zakazywania używania przez inne osoby ich nazwisk, oznaczeń wskazujących np. na charakterystykę towarów, ich rodzaj, czy jakość. Warunkiem, jest tu jednak, że używanie nazwisk i wymienionych oznaczeń jest usprawiedliwione potrzebami używającego i nabywców towarów i równocześnie jest zgodne z uczciwymi praktykami w produkcji, handlu lub usługach. Dotychczas nie było możliwości uzyskania wspólnego, dla kilku podmiotów nie tworzących wspólnej organizacji, prawa ochronnego na znak towarowy. Obecnie stworzono taką możliwość dla przedsiębiorstw współpracujących ze sobą, w tym też takich, które w ramach przekształceń stały się odrębnymi organizacjami, a nadal prowadzą podobną, czy zbliżoną działalność. Wspólne prawo ochronne może być przyznane jeśli nie będzie powodem wprowadzania w błąd odbiorców towarów. Zasady używania tego wspólnego prawa powinny być określone w regulaminie przyjętym przez uprawnione podmioty. Brak omawianego rozwiązania spowodował wiele komplikacji szczególnie w przedsiębiorstwach przemysłu spirytusowego, farmaceutycznego, czy chemii gospodarczej. Przedsiębiorstwa te nie mogły wspólnie uzyskać praw ochronnych na znaki towarowe, które wcześniej razem - w jednej organizacji używały. W tej sytuacji możliwe było jedynie, trudne w praktyce do realizacji, dojście do porozumienia pomiędzy podmiotami gospodarczymi w sprawie rejestrowania znaków przez poszczególne podmioty, a następnie udzielanie sobie nawzajem licencji.