Polityka gospodarcza – subdyscyplina ekonomii opisująca i wyjaśniająca sposoby świadomego oddziaływania państwa na gospodarkę, za pomocą określonych narzędzi (instrumentów) i środków, dla osiągnięcia celów założonych przez podmioty polityki gospodarczej (tj. władze), w otoczeniu uwarunkowań doktrynalnych (tj. w oparciu o daną teorię ekonomiczną), wewnętrznych (związanych z danym krajem) i zewnętrznych (poza nim)[1]

Polityka gospodarcza jest nauką stosowaną ekonomii i formą praktyki gospodarczej państwa. Dzieli się ją zatem na teorię i praktykę. Nie opiera się ona wyłącznie na wiedzy z zakresu ekonomii pozytywnej, przyjmując często formę odpowiednią do przekonań politycznych na gospodarkę rządzącej większości parlamentarnej. W przeciwieństwie do teorii ekonomii, polityka gospodarcza wymaga uwzględnienia wiedzy z zakresu socjologii, politologii, czy nawet dziennikarstwa (media również oddziałują na kształt polityki gospodarczej). Polityka gospodarcza stanowi często narzędzie realizacji programu społecznego partii politycznej.

Polityka gospodarcza jest jedną z kilku głównych polityk państwa, takich jak: polityka zagraniczna, polityka społeczna, polityka obronności, polityka ekologiczna.

Polityka gospodarcza dzieli się na: a) politykę makroekonomiczną b) politykę mikroekonomiczną

W zakres polityki makroekonomicznej wchodzą m.in.:

polityka pieniężna, polityka finansowa, polityka fiskalna
polityka budżetowa, której częścią jest polityka fiskalna (finanse publiczne)
polityka handlowa (handel zagraniczny), w tym m.in. polityka celna

Do polityk mikroekonomicznych najczęściej zalicza się:

politykę przemysłową,
politykę rolną.

Polityka gospodarcza operuje szeroką gamą ekonomicznych instrumentów. Taką rolę pełnią m.in. cła, podatki, subwencje, czy zmiana podaży pieniądza.

Podejścia metodologiczne polityki gospodarczej:

podejście normatywne
podejście pozytywne

Spis treści

1 Cele i narzędzia
2 Uwarunkowania
3 Funkcje państwa w gospodarce
4 Kryteria oceny
5 Polityka gospodarcza a polityka społeczna
6 Geneza polityki gospodarczej
7 Przypisy
8 Zobacz też
9 Bibliografia

Cele i narzędzia Merge-arrows.svg Zasugerowano, aby zintegrować ten artykuł z artykułem Cele polityki gospodarczej. (dyskusja) Nie opisano powodu propozycji integracji.

Polityka gospodarcza wyznacza sobie pewne cele, które zamierza osiągnąć. Ogólne:

zapewnienie suwerenności państwa
sprawiedliwość
postęp społeczny
prawa człowieka

Ustrojowo-systemowe i polityczne:

umacnianie istniejącego ustroju społeczno-gospodarczego

Ekonomiczne:

pomnażanie bogactwa kraju
powiększanie dobrobytu
efektywne wykorzystanie zasobów oraz wzrost gospodarczy
przemiany strukturalne
równowaga gospodarcza
wzrost przedsiębiorczości
wzrost udziału w międzynarodowym podziale pracy

Społeczne:

sprawiedliwy podział dochodu
gwarancje zatrudnienia
wyrównane szanse awansu
dostęp do dóbr kulturalnych i oświaty
zapewnienie ochrony zdrowia
zabezpieczenie społeczne

ekologiczne:

ochrona środowiska naturalnego
rekultywacja

obronno-militarne:

powiększanie potencjału gałęzi o znaczeniu obronnym
zapewnienie niezbędnych rezerw mocy produkcyjnych i środków produkcji

Aby osiągnąć dane cele, rząd używa różnych narzędzi, które pozostają przez cały czas pod jego kontrolą. Do tych narzędzi zalicza się stopy procentowe, wydatki rządowe i podatki, zmiany kursu i wiele innych.

Polityka rządu determinuje, jakich narzędzi rząd używa, oraz zakłada, że uda się osiągnąć wyznaczone cele.

Wybór narzędzi i celów

Istnieją oczywiście ograniczenia w liczbie celów, jakie rząd i bank centralny mogą osiągnąć w krótkim czasie. Na przykład może istnieć presja, aby rząd obniżył inflację, bezrobocie oraz stopy procentowe, a także panował nad stabilnością waluty krajowej. Osiągnięcie tych wszystkich celów w jednym czasie może wydać się chaotyczne i jest niemożliwe, gdyż cele te są niekompatybilne. Normalną konsekwencją redukcji inflacji oraz utrzymania stabilności waluty krajowej jest wzrost bezrobocia oraz wzrost poziomu stóp procentowych. Uwarunkowania

Uwarunkowania polityki gospodarczej mogą być w danym momencie traktowane jako zmienne niezależne, determinujące bieżące możliwości świadomego oddziaływania przez państwo na gospodarkę. Jednak w długim okresie każdy z czynników może być kształtowany przez odpowiednią politykę państwa, zmierzającą do zapewnienia lepszych warunków do realizowania swojej działalności. W tym zakresie do najważniejszych sfer działalności państwa zaliczyć należy politykę zagraniczną, kształtującą uwarunkowania zewnętrzne, politykę edukacyjną, naukową i inwestycyjną, które wpływają na uwarunkowania dotyczące zasobów, a także działania systemowe i administracyjne, mające na celu zdeterminowanie ustroju państwa. Wyróżniamy uwarunkowania:

Ustrojowo-systemowe:

Ustrój polityczno-społeczny
Struktury państwowo-administracyjne i społeczne
Rozwiązania instytucjonalno-systemowe w gospodarce

Uwarunkowania zewnętrzne:

Otoczenie międzynarodowe – ma ogromny wpływ na możliwości i ograniczenia polityki ekonomicznej. Położenie geograficzne wpływa na sytuację geopolityczną, a tym samym na możliwości współpracy z innymi krajami.
Przynależność do określonych ugrupowań militarnych – wiąże się to z przyjęciem określonych zobowiązań.
Międzynarodowa sytuacja gospodarcza
Restrykcje importowo-eksportowe
Warunki wymiany (terms of trade)
Zadłużenie wobec zagranicy oraz wynikające z nich warunki regulowania tychże zobowiązań
Stan i struktura zagospodarowania regionów przygranicznych krajów sąsiednich

Uwarunkowania wewnętrzne:

Stan i struktura zasobów:
A. naturalne – jego znaczenie stale wzrasta, co wiąże się z podejmowaniem działań w kierunku jego ochroną
B. ludzkie – w tej grupie podstawowe znaczenie ma liczba i struktura ludności kraju
C. materialne – wyposażenie kraju w majątek trwały
zagospodarowanie przestrzenne kraju i regionów
stosunki narodowościowe
układ sił politycznych w kraju
stosunek społeczeństwa do władzy

Funkcje państwa w gospodarce

Według modelu interwencjonistycznego (państwo opiekuńcze), państwo w gospodarce pełni szereg różnych funkcji. Pierwszą z tych funkcji jest funkcja stabilizacyjna. Mamy tu na myśli przeciwdziałanie zjawiskom bezrobocia i inflacji. Drugą funkcją jest funkcja alokacyjna. Wykorzystywana jest ona zgodnie z zasadami gospodarki rynkowej i ma na celu ochronę gospodarki przed zjawiskami monopolistycznymi. Kolejną funkcją jest funkcja adaptacyjna, której zadaniem jest dostarczenie środków odpowiednich do uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych. Ostatnią funkcją jest funkcja redystrybucyjna, którą wykorzystujemy do korygowania podziału z zapewnieniem minimum egzystencji obywatelom.

Kierunki oddziaływania polityki gospodarczej w zależności od systemu gospodarczego państwa

Kierunki oddziaływania polityki gospodarczej państwa zależą od rodzaju gospodarki. W gospodarce mieszanej (rynkowej) polityka gospodarcza dba o zapewnienie stałego dopływu środków, które są niezbędne do wykonywania przez państwo funkcji wewnętrznych i zewnętrznych. Państwo musi wspierać rozwój gospodarki narodowej, gdyż siła państwa zależy właśnie od potencjału gospodarki narodowej. W niektórych krajach polityka gospodarcza wspiera funkcjonowanie i rozwój sektorów gospodarki, które nie cieszą się zbyt dużym zainteresowaniem ze strony prywatnych przedsiębiorstw (kolej, poczta, szkoły). Stara się też zapewnić bezpieczeństwo działalności gospodarczej obywateli chroniąc ich przed konkurencją zagraniczną. Co więcej polityka gospodarcza chroni konkurencję przed organizacjami monopolistycznymi. Próbuje też usuwać zagrożenia rozwoju gospodarczego. W tym celu przeciwdziała czynnikom, które wywołują kryzysy i stara się pobudzać koniunkturę. Podejmuje problemy ochrony środowiska naturalnego i ładu przestrzennego w zagospodarowaniu kraju. Utrzymuje także ład społeczny, chroni warstwy niższe, reguluje warunki pracy, płace itd.

System realnego socjalizmu został zapoczątkowany przez rewolucję bolszewicką w 1917 r. w Rosji. Jest to koncepcja, która mówi o bezpośrednim kierowaniu gospodarką przez aparat partyjny i państwowy. W wyniku tej koncepcji zostały upaństwowione przedsiębiorstwa i inne formy działalności gospodarczej. Aparat państwowy całkowicie przejął czynności regulacyjne dotyczące organizacji gospodarki, tworzenia i zmieniania struktury gospodarki. Państwo planuje działania gospodarcze, ustala rozmiary i kierunki produkcji, a także inwestycji, kontroluje czy wydawane polecenia są realizowane we właściwy sposób oraz zapewnia realizację wyznaczonych celów. Państwo także rozdziela czynniki produkcji i wytworzone produkty.

W okresie transformacji ustrojowej następuje odbudowa ustroju opartego na zasadach demokracji, własności prywatnej i rynkowej regulacji procesów ekonomicznych. Do funkcji polityki gospodarczej w okresie transformacji można zaliczyć likwidację instytucji i struktur systemu nakazowo-rozdzielczego, kreowanie warunków, które umożliwią uruchomienie i prawidłowe działanie mechanizmów gospodarki rynkowej oraz przekształcanie struktury własnościowej gospodarki – prywatyzacja. Kryteria oceny

Istnieje kilka kryteriów oceny polityki gospodarczej. Są to:

kryterium skuteczności w rozumieniu stopnia osiągania założonych celów.
kryterium efektywności jako pobudzanie do oszczędnego gospodarowania zasobami wytwórczymi. Dobrze sprawdza się przy porównaniach polityki gospodarczej różnych państw, szczególnie dobrze działa przy konfrontacji dwóch systemów polityczno-gospodarczych, wykazując marnotrawsto środków produkcji w systemie scentralizowanym. Możliwe jest wnioskowanie o efektywności na podstawie konkurencyjności danej gospodarki na rynku światowym.
kryterium społecznej adekwatności jako realizacji celów społeczeństwa państwa, w którym jest realizowana. Cele te można podzielić na konsumpcyjne (zapotrzebowanie zgłaszane przez społeczeństwo na dobra i usługi konsumpcyjne), ekologiczne (zapotrzebowanie na satysfakcjonujący społeczeństwo stan środowiska naturalnego) i instytucjonalne (zapotrzebowanie na instytucje gwarantujące takie sfery życia jak m.in. bezpieczeństwo zewnętrzne, zapewnienie równości wobec prawa i przestrzegania prawa).

Polityka gospodarcza a polityka społeczna

Istnieją różne modele opisujące związek pomiędzy polityką gospodarczą a polityką społeczną, są to:

W pierwszym modelu polityka gospodarcza jest nadrzędna w stosunku do polityki społecznej i zajmuje się wytwarzaniem. Zadaniem natomiast tej drugiej jest rozdzielanie pozostałości po procesie zaspokajania potrzeb gospodarczych. Taki układ jest jednak możliwy tylko w krótkim okresie.
W drugim modelu polityka społeczna jest nadrzędna, a gospodarcza wytwarza taką ilość środków na zaspokojenie potrzeb socjalnych, jaka wynika ze zgłoszonego zapotrzebowania. W tej sytuacji jednak może jednak dojść do tego, że socjalna funkcja państwa, będąc ważniejszą od tej gospodarczej, spowoduje zastój wzrostu gospodarczego, co jest wynikiem braku środków. Taka relacja może gwarantować jedynie krótkookresową równowagę.
Trzeci model jest oparty na założeniu, że obie polityki równoważnie przyczyniają się do kształtowania procesów społecznych i gospodarczych. Taki układ umożliwia planowanie długofalowej strategii zrównoważonego wzrostu gospodarczego i społecznego.
W czwartym modelu rozważana jest sytuacja, gdy polityka gospodarcza i społeczna nie współpracują i każda z nich zajmuje się realizacją własnych celów. Cele te w takiej sytuacji mogą być sprzeczne.

Pomiar relacji między polityką gospodarczą a polityką społeczną

Istnieje wiele sposobów na zmierzenie owej relacji, ale przede wszystkim bada się skuteczność i efektywność obu polityk bądź zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego. Jednak o wiele łatwiejszy okazuje się pomiar realizacji polityki gospodarczej, gdyż można do tego użyć powszechnie stosowanych wskaźników, np. inflacja, bezrobocie czy wzrost PKB, a na efekty działań na płaszczyźnie społecznej trzeba czasem czekać wiele lat, np. w przypadku oceny skuteczności przeprowadzanych reform. Dlatego aby móc ocenić relacje między obiema politykami, ważne jest aby opracować skuteczne metody analizy i oceny polityki społecznej. Jednak we współczesnym świecie jest to nie lada wyzwanie, gdyż obecnie brak jest metod analizy wykorzystującej np. dane statystyczne, nie ma także systemu monitorowania opinii społecznej. Gdyby istniał, można by w łatwiejszy sposób dowiadywać się czy społeczeństwo jest zadowolone z prowadzonej polityki oraz określać ewentualne zmiany. Geneza polityki gospodarczej

Często spotyka się poglądy głoszące, że polityka gospodarcza jako zjawisko pojawiła się w latach 30. XX wieku (w okresie wielkiego kryzysu ekonomicznego, który dotknął gospodarki światowej) lub, w państwach takich jak Polska, dopiero po upadku scentralizowanego systemu gospodarczego i wkroczeniu tych państw na drogę reform rynkowych.

Oba te poglądy są błędne, pierwszy bowiem odwołuje się do nieprawdziwego założenia, że polityka gospodarcza sprowadza się tylko do radykalnego interwencjonizmu państwowego. Tymczasem polityka gospodarcza nie jest tylko zestawem narzędzi uruchamianych w celu przeciwdziałania recesji, musi być prowadzona w każdych warunkach gospodarczych, ponieważ jest czynnikiem determinującym istnienie państwa. Z tego powodu genezy zjawiska, jakim jest polityka gospodarcza, należy szukać w okresie, gdy zaczęły się pojawiać pierwsze państwa. Polityka gospodarcza narodziła się więc wraz z państwami typu niewolniczego, feudalnego oraz ewoluujących państw typu kapitalistycznego.

Drugi pogląd należy odrzucić z powodu niezaprzeczalnego istnienia w latach 1944-1989 w krajach demokracji ludowej polityki gospodarczej. Mimo że ekonomiści, np. polscy nie podejmują się rzetelnej analizy tamtego okresu, nie da się zaprzeczyć, że polityka gospodarcza była wówczas prowadzona. Nie jest ona bowiem domeną jedynie systemu rynkowego, ale integralnym elementem egzystencji każdego państwa.