Ramy czasowe

Dla baroku nie można wyznaczyć dokładnych dat początkowej i końcowej. Należy traktować je jako umowne. Dzieje się tak, ponieważ krańcami epoki nie są pojedyncze wydarzenia, a trwające w czasie zjawiska. Barok nastąpił po zwątpieniu przez ludzi w ideały, które przyświecały renesansowi. Nastąpiło zaniepokojenie i utrata wiary w możliwości człowieka. Przyczyniły się do tego zarówno rozbicie chrześcijaństwa na kilka odłamów, sytuacja polityczna (zwłaszcza wojny), jak i wynalazki naukowe, które zmieniały sposób patrzenia na świat (mikroskop i teleskop). Biorąc pod uwagę sinusoidę Juliana Krzyżanowskiego (czyli schemat opisujący epoki literackie na zasadzie następowania po sobie przeciwieństw co do sposobu pojmowania świata – z jednej strony skupienie się na rozumie, wiedzy i materii, z drugiej – na uczuciu, wierze i duszy), barok hołduje podobnym wartościom jak średniowiecze, a później romantyzm i Młoda Polska.

Epoka trwała dość długo. W kulturze europejskiej jej początek przypada na połowę XVI, a schyłek na koniec XVII wieku. Natomiast na terenie Polski barok zaczyna i kończy się później. Początek to lata siedemdziesiąte/osiemdziesiąte XVI wieku. Wówczas powstają pierwsze literackie manifestacje barokowe (mimo że właśnie w tym czasie kwitnie twórczość renesansowa, tworzy Jan Kochanowski). Schyłek epoki to lata czterdzieste XVIII wieku. Ponieważ barok trwał długo, charakteryzowały go niejednolitość i wielonurtowść zjawisk kulturowych (w tym także literackich).

Nazwa epoki

W literaturze nazwa epoki funkcjonuje od końca XIX wieku. Prawdopodobnie pochodzi z języka portugalskiego, od słowa barocco, które oznacza perłę o wyszukanym kształcie. Możliwe również, że wywodzi się z języka włoskiego, w którym barocco to tyle, co ‘dziwny’. Ponadto w dawnej logice termin ten oznaczał niepoprawne rozumowanie.

Wcześniej uznawano barok za czas zaprzepaszczenia osiągnięć renesansu i cofnięcie się do średniowiecza. W związku z tym epokę określano często pejoratywnymi nazwami, na przykład: epoka upadku, zdziczenia sztuki, a nawet „zwyrodniała forma renesansu” (określenia użył Jacob Burckhardt).