1. Dostojewski, F., “Zbrodnia i kara”
2. Żeromski, S., “Ludzie bezdomni”
3. Mrożek, S., “Tango”

Film:

1. Weir P., “Stowarzyszenie Umarłych Poetów”,
2. Young, E., “Weronika postanawia umrzeć”,

Odmienność jest bardzo rozległym określeniem. Od zawsze z jej istnieniem wiązało się przekraczanie różnych barier przez ludzi szukających własnej tożsamości i akceptacji środowiska, przez ludzi, którzy w swoim życiu chcą widzieć świat poza utartymi ścieżkami i rozwiązaniami. Sposoby portretowania Odmieńców mają swoje źródła w historii, w wydarzeniach do których nawiązywały dzieła sztuki. Jednak sam obraz Innego, kreślony przez artystów niewiele się przez to zmieniał. W definicji odmienności czytamy, że Odmieniec to osoba różniąca się wyglądem lub ogólnym pojmowaniem świata. Często z nonkonformistycznym podejściem do życia i niejednokrotnie zmagająca się z konfliktem wewnętrznym, z problemami, których nie rozumie ogół. Wśród ludzi Obcy budzi niechęć, zainteresowanie, często stając się inspiracją dla kolejnych poszukiwań. Świetnym przykładem jest tu postać stworzona przez wybitnego pisarza Fiodora Dostojewskiego w powieści Zbrodnia i kara. W zamyśle autora każdy człowiek odtwarza swoją historię zbawienia. Rodion Romanowicz jest uwikłany w niezbyt klarowną, ideologiczną walkę ze społeczeństwem. Jego nazwisku Dostojewski nadaje głębsze, symboliczne znaczenie. „Raskolnik” to odszczepieniec, jednostka wyrastająca ponad przeciętność, jednak z góry skazana na upadek. Niski status materialny, duma i wysokie ambicje wzbudzają w młodzieńcu kompleks odrzucenia społecznego. Rodion chce w życiu osiągnąć wiele. W swoim artykule O zbrodni zawiera wizję ludzkości podzieloną na dwie grupy; ludzi stojących ponad prawem moralnym, przyczyniających się do rozwoju cywilizacji i ludzi niezdolnych do wyższych celów. Otoczenie widzi w nim kogoś wybitnego, jednak uważa, że pewnych granic – takich jak morderstwo – nie powinno się przekraczać. Ważną rolę w formowaniu się jego poglądów odgrywa prostytutka Sonia Marmieładow. Dziewczyna poświęca się by ratować resztę rodziny przed głodem. Rodia, chcąc uchronić własną siostrę Dunię przed losem porównywalnym z dolą Sonii, podejmuje ostateczną decyzję o zdobyciu majątku. Przytłoczony życiem i przekonany o swej niezwykłości, układa misterny plan eliminacji bogatej lichwiarki Alony Iwanownej. Jednakże Raskolnikow, w swym doskonałym zamyśle, nie uwzględnia własnej słabości psychicznej. Po zamordowaniu Iwanownej, przechodzi załamanie nerwowe, prześladują go straszliwe sny, zdobyte pieniądze bezwiednie rozdaje. Niedługo po tym wyznaje prawdziwy motyw swojego postępowania: „(…) Pobudka była czysto indywidualna, chciałem się upewnić, i to jak najszybciej: czy jestem taką samą wszą jak wszyscy, czy też człowiekiem? Czy zdolny jestem przestąpić granicę, czy też nie? Czy odważę się tak nisko upaść, czy też nie, by sięgnąć po władzę? Czy jestem tchórzliwą kreaturą, (…)” Dzięki Sonii zyskuje swoją szansę na oczyszczenie. Chce być przestrogą dla każdego, kto podejmuje wyzwanie życia i nie jest w stanie go zrealizować. Oficjalnie przyznaje się do winy i przechodzi duchowe odrodzenie w syberyjskim więzieniu. Polskie dzieła literackie również pełne są portretów postaci skłóconych ze światem i rozdartych pomiędzy własne ideały, a normy stwarzane przez społeczności. Jeden z ważniejszych utworów modernistycznych – Ludzie bezdomni – autorstwa Stefana Żeromskiego, w ten właśnie sposób opisuje doktora Judyma. Tomasz widzi znacznie więcej niż otaczający go ludzie, przez co zmaga się z samotnością. Szuka zrozumienia i własnego miejsca na świecie. W swej wędrówce i przemyśleniach dociera nad przepaść, którą tworzą: z jednej strony spełnienie i szczęście we własnej rodzinie oraz postawione cele i przeświadczenie o obowiązku wobec innych z drugiej. Dorasta w upokorzeniu, a jego marzeniem jest udowodnienie całemu światu, że stać go na więcej. To przeświadczenie jednak wcale nie czyni go wolnym. Wie, że kiedyś będzie musiał spłacić zaciągnięty dług. Niezależnie od tego, gdzie się znajdzie, zawsze będzie sam, bo obowiązki, jakie na siebie przyjął pochłoną go bez reszty. Judym jest wyjątkiem w swoim środowisku. Jego koledzy po fachu nie podzielają idei z jakimi się związał. „Zamiast ująć w ręce ster życia, zamiast (…)wznosić mur odgradzający życie od śmierci, wolimy doskonalić wygodę i ułatwiać życie bogacza, ażeby pospołu z nim dzielić okruchy zbytku. Lekarz dzisiejszy – to lekarz ludzi bogatych.” Z kolei miłość Joasi jest zbyt słaba, by móc zatrzymać Tomasza w jego dążeniach. Judym – typowy pozytywistyczny Prometeusz poświęca własne życie i szczęście dla ocalenia innych istnień, bez względu na cierpienia, z jakimi przyjdzie mu się zmierzyć. Współczesna literatura również bogata jest w portrety postaci, które wyróżniały się na tle własnego otoczenia. Doskonałym przykładem jest tutaj Tango Mrożka. Akcja tragikomedii umiejscowiona jest we współczesnej Polsce, gdzie młody chłopak – Artur zmuszony jest prowadzić nierówną walkę o istnienie własnego „ja”. Jego rodzina stanowi niejako symbol upadającego moralnie społeczeństwa. Każdy członek familii, z wyjątkiem Artura, poddaje się ogólnej tendencji rozkładu i chaosu. Artur: Tu już nie ma w ogóle żadnej tradycji ani żadnego systemu, są tylko fragmenty, proch! Bezwładne przedmioty. Wyście wszystko zniszczyli i niszczycie ciągle, aż zapomnieliście sami, od czego się właściwie zaczęło” Artur – prowadząc obserwację zauważa, że wolność uzyskana poprzez przełamanie wszelkich konwenansów i pozbycie się wszystkich barier prowadzi wyłącznie do zepsucia. Stara się więc przywrócić ład i porządek w życiu, w które niedługo przyjdzie mu wjeść. Jest zmęczony odwróconymi rolami, w których to on jest rodzicem – jedyną w pełni świadomą osobą w domu. Chce własnej szansy na bunt. Widzi ją w małżeństwie z kuzynką Alą. Przez ten związek chce odbudować to co zniszczyli swoim postępowaniem Eleonora i Stomil, a co stara się obrócić na swoją korzyść Edek. Walka jest na tyle nierówna, że chłopak nie jest w stanie przeciwstawić się przeciwnikowi i ginie z jego rąk. W efekcie tych wydarzeń Edek przejmuje władzę i wprowadza własne, totalitarne rządy.

Na przestrzeni ostatnich stu lat rozwinęła się kolejna dziedzina sztuki, którą ludzie z powodzeniem wykorzystali do tworzenia różnych wizji rzeczywistości. Mowa tu o kinematografii, która za pomocą wielu środków wyrazu przelewała obrazy z wyobraźni reżyserów na wielki ekran. Powstało wiele filmów, które mogłyby posłużyć za przykład w tym temacie, jednak chciałabym zwrócić szczególną uwagę na dwa z nich, rozpoczynając od końca lat 80. ubiegłego stulecia. Peter Weir w filmie Stowarzyszenie Umarłych Poetów porusza problem niszczycielskiego wpływu oportunizmu na kształtowanie światopoglądu młodych ludzi. W Akademii Welton, elitarnej szkole dla chłopców, edukacja opiera się na czterech filarach: tradycji, honorze, dyscyplinie i perfekcji. Wszelkie odstępstwa od zasad są surowo karane. Uczniowie nie mają szans na spełnienie własnych zamierzeń, w rzeczywistości realizując jedynie marzenia swoich rodziców. Brakuje im kogoś, kto pokaże im, że mogą też dokonywać własnych wyborów. Wszystko zmienia się z chwilą przybycia do szkoły nowego nauczyciela języka angielskiego – Johna Keatinga. Charyzmatyczny wychowawca wprowadza nowe metody nauczania. Stara się obudzić w swoich podopiecznych oryginalność, uwielbienie piękna i zmusić ich do samodzielnego myślenia.

Postawa nauczyciela wzbudza wiele kontrowersji najpierw wśród uczniów, następnie wśród nauczycieli i rodziców. Keatingowi udaje się jednak zdobyć zaufanie podopiecznych. Pokazuje im bowiem świat, którego dotąd nie znali. Największą ciekawość wśród kilku chłopców wzbudza historia Stowarzyszenia Umarłych Poetów, do którego należał w młodości Keating. Chłopcy postanawiają wskrzesić organizację, by „wysysać szpik z życia”. Nielegalne spotkania rozwijają w nich przede wszystkim kreatywność, uczą, co znaczy antyczne Carpe Diem! Tym samym chłopcy zaczynają się buntować przeciwko przyjętemu porządkowi. Budzą się w nich nowe ambicje, plany i marzenia. Z biegiem czasu podopieczni Keatinga zmieniają się, a nauczyciel czuje, że udało mu się osiągnąć cel – przywrócić chłopcom młodość, którą usilnie starano się w nich stłamsić. Niestety społeczeństwo nie lubi zmian i wizjonerów. Bunt uczniów zostaje stłumiony, w efekcie czego samobójstwo popełnia jeden z wychowanków Keatinga – Neil Perry. Chłopiec, który chciał zostać aktorem i do końca walczył z apodyktycznym ojcem o możliwość realizacji marzeń – wybrał śmierć za własne ideały. Samobójstwo Neila przelało czarę goryczy, jaką do Welton wniósł niepokorny nauczyciel. Keating – obarczony winą za śmierć ucznia – zostaje zmuszony do odejścia. Pozostali uczniowie swoją postawą dają mu jednak wyraźny sygnał, że walka o młodość jeszcze się nie zakończyła. Gwałtowny rozwój technologii, jaki ma miejsce obecnie, wymusza na nas konieczność poszukiwania własnej tożsamości. Bardzo często wydaje się nam, że nie jesteśmy w stanie sprostać wymaganiom, jakie stawia nam świat. Przez co czujemy się odtrąceni i niespełnieni. Problem ten dotyczy zwłaszcza młodych ludzi, którzy – jak wspomniałam wcześniej – starają się w różny sposób wyrazić własne poglądy. Film Emily Young, Weronika postanawia umrzeć, jest wzruszającą opowieścią o samotności. Główną bohaterką jest dwudziestokilkuletnia prawniczka pracująca w jednym z wielkich, nowojorskich koncernów finansowych. Weronika posiada ogromny talent, chciała uczyć się w szkole muzycznej, lecz nadopiekuńczość rodziców i ich bezpardonowe ignorowanie marzeń córki pozbawia ją szans na spełnienie. Nie byli oni w stanie przewidzieć jakie skutki w psychice Weroniki może wywołać taka decyzja. Weronika nie potrafi zrozumieć świata, w którym przyszło jej żyć. Wyrazem jej protestu przeciw utartym w społeczeństwie schematom szczęścia ma stać się samobójstwo.

Jednak próba samobójcza okazuje się nieskuteczna. Weronika trafia do szpitala psychiatrycznego, gdzie lekarzom udaje się przywrócić ją w pełni do zdrowia. Jednakże utrzymują to w tajemnicy. Chcą, by Weronika nauczyła się korzystać z drugiej szansy, jaką dało jej życie. Dziewczyna przechodzi terapię, dzięki której otwiera się i wyrzuca cały swój gniew.

Zaczyna rozumieć, że rzeczywistość to twór podyktowany poglądem większości. Szuka spokoju, wie, że walka ze światem to walka z wiatrakami. Wie też, że jest inna niż wszyscy i zaczyna to akceptować. W końcu los stawia na jej drodze Edwarda, jednego z pacjentów ośrodka. Chłopak, tak jak ona, potrzebuje uwagi i miłości – jest zamknięty w sobie, wyobcowany. Młodzi nawzajem uczą się, że bliskość drugiego człowieka jest bardzo potrzebna w drodze do stabilizacji życiowej.

Reasumując ten dość obszerny i bardzo interesujący temat, mogę powiedzieć, że w świecie zdominowanym przez osoby identyczne pod względem wyznawanych poglądów i sposobu życia, prawdziwą sztuką jest umieć wyróżniać się z tłumu. Odmienność jest tą cechą, za którą człowiek często płaci najwyższą cenę. Jednak trzeba wyraźnie podkreślić, że to właśnie Inni są motorem napędowym naszej cywilizacji. Inni zmuszają nas do myślenia, zmieniają nasz punkt widzenia, pokazują nowe rozwiązania, które łamią dotychczasowe konwencje i wprowadzają nowe zasady w całym społeczeństwie. Warto więc pamiętać, że Obcy – Odmieniec, który tak często wzbudza w nas niechęć, uruchamia także machinę postępu myślowego, technicznego, której żadne społeczeństwo nie jest w stanie zatrzymać.