Czy Państwo Polskie w okresie stanisławowskim przywiązywało uwagę do bezpieczeństwa wewnętrznego? Wbrew pozorom wcale nie jest łatwo odpowiedzieć na to pytanie. Każda z odpowiedzi może być inna , ponieważ różne mogą być interpretacje na tak zadane pytanie. Aby choć trochę zrozumieć te czasy potrzeba na to bardzo głębokich i długich przemyśleń. Pierwsze co się nasuwa to definicja bezpieczeństwa, a mianowicie bezpieczeństwo wewnętrzne jest jednym z rodzajów bezpieczeństwa, odnoszącym się do zagrożeń i przeciwdziałań wobec nich występujących wewnątrz państwa. Zapewnienie odpowiednio wysokiego poziomu bezpieczeństwa wewnętrznego jest istotnym elementem polityki wewnętrznej państwa. Aktualnie służbę bezpieczeństwa sprawuje zorganizowany na wzór wojskowy k o r p u s P o l i c j i P a ń s t w o w e j powołany do utrzymywania bezpieczeństwa spokoju i porządku publicznego. Lecz w czasach stanisławowskich wyglądało to zupełnie inaczej…

Rozważania na temat bezpieczeństwa wewnętrznego należałoby zacząć od wnikliwej analizy reform administracyjnych w państwie. Tak więc opierając się na literaturze wnioskuję, że model administracji w Rzeczypospolitej na początku XVIII w. mocno tkwił w realiach monarchii stanowej. Był silnie zdecentralizowany i zdominowany przez anachroniczny samorząd szlachecki, który miał decydujący wpływ na kształt lokalnej administracji. Jeżeli dodamy do tego pozbawionego władzy króla oraz monopolistyczną pozycję sejmu w dziedzinie zarządu państwem to będziemy mięli pełny obraz katastrofalnego poziomu rodzimej administracji centralnej. Jednakże przyjmijmy, że do Polski docierała społeczno-polityczna myśl oświecenia. Tym bardziej, że w połowie XVIII w. zaznaczyło się w naszym kraju stopniowe ożywienie gospodarcze, które w sposób naturalny wymuszało potrzebę zmian społecznych i ustrojowych. Inicjatorami przeprowadzenia reform byli wówczas Stanisław Leszczyński i Stanisław Konarski. Wśród ideologów konfederacji barskiej panowało przekonanie o pilnej potrzebie rozgraniczenia władzy ustawodawczej i wykonawczej. Jeszcze przed formalnym wyborem Stanisława Augusta Poniatowskiego na sejmie konwokacyjnym zdecydowano o ograniczeniu zasady liberum veto i wprowadzeniu w życie pierwszych nowoczesnych instytucji administracji centralnej w postaci komisji wielkich. Początkowo ustanowiono komisję Skarbową i Wojskową. W związku z faktem, iż w polskich warunkach kształtowanie się działów nowoczesnej administracji znajdowało się na etapie początkowym, obszar rzeczowy działania komisji był bardzo szeroki. W okresie 1765-68 powołano komisje dobrego porządku, które miały się zająć rozwojem miast królewskich. Nie miały one charakteru ministerstw, były to raczej rządowe organy policyjne w ośrodkach miejskich. Jak wskazywała nazwa tych komisji, ich praca służyła uporządkowaniu gospodarki municypalnej oraz zapewnieniu porządku i bezpieczeństwa publicznego w miastach. Nie należy także zapominać, iż w tym samym czasie pod wpływem Rosji uchwalono prawa kardynalne, które miały ostatecznie usankcjonować dotychczasowy szlachecko-magnacki porządek prawno-ustrojowy oraz społeczno-polityczny w państwie. Nowym etapem tworzenia w polskich warunkach podstaw nowożytnej administracji było ustanowienie w 1775 r. Rady Nieustającej-instytucji która miała spełniać funkcję centralnego organu rządowego. Natomiast Marszałek Lubomirski przedstawił koncepcję zupełnie odmienną bo był zwolennikiem utworzenia raczej organu doradczego i kontrolnego u boku króla niż instytucji o kompetencjach wykonawczych. Rada Nieustająca podejmowała wszystkie decyzje kolegialne, absolutną większością głosów. Do zadań Rady należało kierownictwo i kontrola nad centralną i terenową administracją oraz interpretacja obowiązującego prawa. Wszystkie departamenty poza Departamentem Interesów Cudzoziemskich liczyły po ośmiu członków. Na czele poza Departamentem Sprawiedliwości Rady Nieustającej stał minister. Wszystkie były wyposażone we własne kancelarie. Zatrudniano w nich różnego rodzaju urzędników kancelaryjnych. Departamenty były ściśle podporządkowane plenum Rady i nie posiadały prawa do podejmowania własnych decyzji. Problematyka spraw wewnętrznych znalazła się w obszarze działania Departamentu Policji Rady Nieustającej. Zgodnie z ustawą sejmową z 1775 r ograniczał się do kontroli działalności Komisji Marszałków Obojga Narodów. Komisja ta przejęła uprawnienia jurysdykcji marszałkowskiej w zakresie dbania o porządek i spokój publiczny w miejscu pobytu króla. Sprawy zarządu terenową administracją królewską , znalazły się w gestii Departamentu Policji dopiero rok później tj. 1776r. Było to zgodne z ówczesnym pojmowaniem pojęcia „policja”, w którym mieściły się nie tylko sprawy ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego, ale również cała miejscowa administracja gospodarczo-społeczna. Tak więc, zajmowano się naprawą dróg i mostów, finansami miast oraz warunkami zdrowotnymi mieszkańców. W tamtych czasach kierownictwo Departamentu Policji spoczywało w rękach prezesa w randze ministra. Przyjmijmy, że Rada Nieustająca będąc nowym podmiotem ustrojowym Rzeczypospolitej, musiała koegzystować z instytucjami starego systemu. Zarówno Rada jak i poszczególne departamenty pozbawione zaplecza wykonawczego w terenie, były zmuszone poszukiwać wsparcia w lokalnych urzędach reprezentujących interesy miejscowej szlachty i magnaterii. Rodzi się w tym miejscu pytanie, jakie relacje panowały pomiędzy Departamentem Policji a działającymi od kilkunastu lat komisjami dobrego porządku, skoro ich kompetencje do pewnego stopnia się powielały? Te ostatnie złożone z miejscowej szlachty broniły się przed ingerencją Departamentu Policji w ich działanie. Miały obowiązek jedynie przesyłania sprawozdań ze swojej działalności informowania o kosztach ważniejszych inwestycji lokalnych, prowadzonych sprawach sadowych i podatkach nakładanych na miasta. Wówczas na mocy królewskiego uniwersału z 9 września 1778 r. do zadań komisarzy policji zaliczono przeprowadzanie dwa razy w roku kontroli w miastach należących do wydziału. Miały one na celu badanie stanu kasy miejskiej, sposobu przeprowadzania licytacji propinacji oraz określanie potrzeb miast w zakresie remontów i budownictwa. Nie udało się jednak uruchomić tego lokalnego aparatu wykonawczego Departamentu Policji, gdyż kilka miesięcy później Rada Nieustająca została rozwiązana. Na szczeblu centralnym istotne znaczenie miał stosunek Marszałków do Departamentu Policji. Zobowiązano marszałków wielkich do przekazywania miesięcznych Raportów na temat ich działalności. Rada przy pomocy Departamentu Policji wykonywała funkcje kontrolne wobec nich w postaci upomnień lub kierowania wniosku o ukaranie przed sądem wojskowym. Głównym celem pracy Departamentu Policji stało się usprawnienie administracji w miastach królewskich poprzez zwiększenie dochodów skarbu królewskiego oraz ograniczenie przywilejów starostów i władz miejskich. Wprowadzono zasadę jawności licytacji i kontroli poszczególnych kontraktów oraz przejęcie zarządzania uzyskiwanymi dochodami przez departament. Takie rozwiązanie wzbudzało niezadowolenie wśród władz miejskich i starostów, gdyż wydatnie zmniejszyło ich zyski. W Tych sytuacjach Departament Policji stosował środki represyjne wobec opornych miast. Jakie to były środki?… A wyobraźmy sobie, że „w 1778 r. wysłano do Solca subalterna Felicjana Nagłowskiego, który miał zbadać stan finansów miejskich, gdy okazało się to niemożliwe departament na plenum Rady Nieustającej wystąpił z wnioskiem o wysłanie karnej ekspedycji wojskowej do Solca”. Od tej chwili Rada Nieustająca zdecydowała, że w podobnych przypadkach nieposłuszeństwa będą wydawać rezolucję o wojskowej egzekucji do nieposłuszeństwa. Z kolei w marcu 1788 r. na wniosek starosty Sokołowskiego wysłano żołnierzy, aby wyegzekwować wpłacenie przez mieszczan zaległych podatków do kasy miejskiej. Dość często departament musiał korzystać z tego uprawnienia. Używanie wojska było jedynie rozwiązaniem doraźnym, związku z tym Departament Policji starał się zbudować podporządkowany sobie lokalny aparat administracyjny złożony z urzędników mianowanych przez Radę i od niej zależnych. Rocznie przeprowadzano ok. trzydziestu lustracji miast królewskich, pozwoliły one zorientować się co do kondycji finansowej i gospodarczej tych maist. Dostarczały wiedzę na temat poziomu życia ludzi miejskiej, poziomu zadłużenia , a przede wszystkim stanu przywłaszczonych przywilejów i gruntów królewskich. Obok tej podstawowej działalności Departament Policji zajmował się także warunkami zdrowotnymi ludności miejskiej, zarząd szpitalami powierzono komisjom dobrego porządku. W 1775 roku udało się utworzyć komisje szpitalne- koronną i litewską jednak brak poprawy sytuacji spowodował iż w 1780 r. nadzór nad szpitalami powierzono Departamentowi Policji. Wiązała się też z tym dbałość o poziom kształcenia lekarzy. Inną formą aktywności departamentu była walka z żebractwem, który stanowiło poważny problem społeczny. Nie tylko dbałość o dochody i stan sanitarny leżały na sercu Departamentu Policji ale także nadzór nad miastami obejmował problematykę urbanistyczną i architektoniczną. Zły stan budynków powodował duże zagrożenie pożarowe. W gestii Departamentu Policji znalazły się sprawy ochrony przeciwpożarowej. Reasumując rozważania na temat Departamentu Policji Rady Nieustającej należy stwierdzić, że zasadniczym podmiotem jej działalności byli mieszczanie z miast królewskich. Bez wątpienia myśle, że była to epoka wielkich zmian gdzie ustrój, przyjęty 3 maja 1791 r. czerpał przede wszystkim z reformatorskich tradycji chętnie adaptując istniejące niż tworząc nowe instytucje. Należy jednak stwierdzić, iż ta zgodnie z tradycjami uformowana administracja centralna dzięki ogromnemu zapałowi obozu patriotycznego, podjęła dość sprawną działalność. Obok pracującej od 1773 r. Komisji Edukacji Narodowej utworzono trzy komisje rządowe: policji, wojska, skarbu. Komisję Policji tworzyli marszałkowie i piętnastu komisarzy. 18 października 1791 r. do prac komisji włączono komisarzy policji rekrutujących się spośród plenipotentów miast: Wybickiego J., Chevaliera A., Jasielskiego J., Steckiego I. Byli to wybitnymi przedstawiciele stanu mieszczańskiego reprezentujący zarówno radykalne jak i zachowawcze poglądy polityczne, ale wszyscy byli zwolennikami Konstytucji 3-go maja. Wówczas do kompetencji komisji policji należało:

1. walka z przestępczością kryminalną, prostytucją, żebractwem i włóczęgostwem,
2. udzielanie pomocy ludności w czasie klęsk żywiołowych
3. nadzór nad cudzoziemcami
4. ustanawianie jednolitego systemu miar i wag
5. prowadzenie ewidencji ludności
6. nadzór nad więziennictwem Myślę, że wszystkie te działania służyły wtedy zapewnieniu stabilizacji stosunków społecznych i spokoju publicznego. O ile Komisja Policji poczyniła wiele korzystnych zmian w administracji państwowej, o tyle zaniedbywała podstawowy obszar działania-bezpieczeństwo publiczne i więziennictwo. Analizując temat dość ostrożnie bez radykalnych przedsięwzięć próbowano zmieniać organizację służb porządkowych. Interwencja zbrojna Rosji w maju 1792 r. stanowiła próbę powstrzymania reform ustrojowych i społecznych rozpoczętych w czasie sejmu wielkiego i wsparcia rodzinnych przeciwników Konstytucji 3-go maja Jeszcze w okresie działań wojennych Komisja Policji Obojga Narodów kontynuowała swoją działalność, dostosowując ją do zmienionych warunków. Na posiedzeniu 21 maja 1792 r. przyjęto poufną instrukcję, która polecała intendentom działającym w terenie informować o wszystkich aktach, dywersji, sabotażu i niepokojów społecznych na prowincji. Inspirowano też władze miejskie i komisje porządkowe do wspierania działań władz wojskowych. Coraz większe wpływy targowiczan powodowały jednak, że inicjatywy komisji wielokrotnie były nieskuteczne, gdyż sabotowała je miejscowa szlachta. Problemami policji zainteresowała się Konfederacja Generalna Obojga Narodów, którą kierowali Rzewuski Seweryn, Branicki Franciszek Ksawery i Szczęsny Potocki Stanisław. W okresie walki o wpływy w chylącej się ku upadkowi Rzeczypospolitej doceniano rolę służb policyjnych, związku z czym zwolennicy carycy Katarzyny II starali się obsadzić swoimi stronnikami stanowiska kierownicze w policji warszawskiej. Decyzje sejmu grodzińskiego sprowadzały się do zanegowania całego dorobku reformatorskiego Sejmu Czteroletniego. Ustawa sejmowa 23 listopada 1793 r. uchyliła całe ustawodawstwo tego sejmu, uznając sejm Czteroletni za niebyły, a podjęte decyzje przez niego za nic nie znaczące. W miejsce zlikwidowanej Straży Praw restytuowano instytucję Rady nieustającej jako centralnego organu władzy wykonawczej. I wreszcie w 1794 r. w czasie trwania insurekcji kościuszkowskiej nastąpiły głębokie zmiany w całym dotychczasowym systemie prawnym państwa polskiego. Władze powstańcze zaczęły tworzyć nowe instytucje ustrojowe, w tym również organy administracji spraw wewnętrznych i policji. Stworzono własny wyspecjalizowany aparat ścigania i śledztwa. Po wyzwoleniu Warszawy, 19 kwietnia 1794 r. powstała Rada Zastępcza Tymczasowa Księstwa Mazowieckiego, która początkowo pełniła funkcję powstańczych władz w stolicy, ale Kościuszko ostatecznie zgodził się na przekształcenie jej w samodzielny organ władzy administracyjnej i rządowej w jego skład wchodził Wydział Policyjny kierowany przez Ignacego Zakrzewskiego. Bardzo szybko udało się zorganizować aparat wykonawczy w postaci dyrekcji wykonawczej. W dziedzinie śledztwa utworzono Deputację Indagacyjną, która realizowała postępowania przygotowawcze. Z kolei skład do Rewizji Papierów zajmował się badaniem zdobytych dokumentów urzędowych. Deputacja dozorca nad więźniami nadzorowała więzieni, a Deputacja do Rewizji Poczty prowadziła cenzurę korespondencji. Korzystając z doświadczeń władze powstańcze zaczęły tworzyć lokalne insurekcyjne komisje porządkowe, tworzono także kilkuosobowe zespoły komisarzy, które realizowały sprawy najistotniejsze dla władz powstańczych. Później wprowadzono podział na sekcje: potrzeb wojskowych, bezpieczeństwa publicznego, skarbu i żywności. 28 maja 1794 r. w miejsce warszawskiej i litewskiej Rady Zastępczej Tymczasowej powstała Rada Najwyższa Narodowa, był to organ rządowy pomocniczy do spraw cywilnych. Tworzyło ją osiem wydziałów: porządku, bezpieczeństwa, sprawiedliwości, skarbu, żywności, potrzeb wojskowych, interesów zagranicznych, instrukcji narodowych. Próbując przedstawić wagę bezpieczeństwa wewnętrznego musiałem przeanalizować tamtejsze rządy i nie bez przyczyny, jednoznacznie unikałem odpowiedzi na nurtujące nas pytanie czy przywiązywało się do niego uwagę. Zapewne wszystkie prowadzone działania służyły do jego poprawy, aczkolwiek dostrzegam również, że był to okres pełen chaosu a zarazem i rozwoju. Konsekwencje ludzkich działań…może błędów, odzwierciedlały się w dalszych dziejach Polski, ale to już temat na osobne rozważania.

Bibliografia:

1. Misiuk, Andrzej. Instytucje bezpieczeństwa wewnętrznego w Polsce. Zarys dziejów (od X wieku do współczesności). Red. . Szczytno: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie, 2011, 418 s. ISBN 978-83-7462-297-4
2. Przegląd definicji – zob. np. J. Stańczyk: Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, ISP PAN, Warszawa 1996 r.; J. Czaputowicz: System czy nieład? Bezpieczeństwo europejskie u progu XXI wieku,WNPWN, CSM, Warszawa 1998 r.; Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, AON,Warszawa 2002 r.
3. Polska - organizacja służby bezpieczeństwa encyklopedia Gutenberga online