Bałkany już od wieków były miejscem ciągłych konfliktów, a zróżnicowanie kulturowe, etniczne i religijne, sprzeczne interesy państw, żądania terytorialne powodują, że w tym rejonie nadal nie nastał pokój. Warto na wstępie przypomnieć, że do Bałkanów zalicza się Albanię, Bośnię i Hercegowinę, Bułgarię, Chorwację, Czarnogórę, Grecję, Kosowo, Macedonię, Serbię, Turcję. Poniżej przedstawiono to co działo się na Bałkanach w czasie II Wojny Światowej. Wraz z podpisaniem przez Trzecią Rzeszę i ZSRR układu o nieagresji wraz z tajnymi protokołami w których strony uzgodniły podział stref wpływów w Europie Wschodniej sytuacja międzynarodowa Bałkanów zmieniła się. Układ ten został podpisany 23 sierpnia 1939 r. i znany jest jako pakt Ribbentrop-Mołotow, który …przekreślił możliwość aliansu Wielkiej Brytanii i Francji z ZSRR i stworzył dogodne warunki do niemieckiej i radzieckiej agresji na Polskę. Ta sytuacja skłaniała państwa bałkańskie do zachowania neutralności, aby uniknąć wciągnięcia do wojny . Uczestnicy Ententy Bałkańskiej ogłosili neutralność. Grecja ogłosiła ją 2 września 1939 roku, Rumunia i Jugosławia ogłosiły ją 4 września 1939 roku, tydzień później Turcja. Ta neutralna postawa zyskała w końcu uznanie Bułgarii, która swą neutralność ogłosiła 15 września 1939 roku. Ta neutralność odpowiadała wtedy wszystkim stroną. Niemcy i ZSRR nie występowały przeciwko niej ponieważ były zaangażowane w kampanię wojenną w Polsce natomiast Wielka Brytania i Francja pragnęły pozyskać państwa bałkańskie do celów antyniemieckich i dla obrony swych pozycji we wschodnim basenie Morza Śródziemnego . Neutralność państw bałkańskich była na rękę Polsce. Na pewien czas utrzymano status quo na Bałkanach. Coraz wyraźniej zaczęły się ukazywać niebezpieczeństwa, którymi były …stale rosnące wpływy niemieckie i próby penetracji tego regionu przez ZSRR . Istotne stawały się roszczenia terytorialne tak ważne dla wewnętrznego ładu na Bałkanach. Hitler, szykujący się do dalszych podbojów na Zachodzie i Wschodzie, potrzebował spokoju na Bałkanach jako niemieckim zapleczu surowcowym. Przeciwny był więc włączaniu ich do wojny, lecz tylko do czasu, gdy ten cel nie został naruszony. Podbój w kwietniu 1940 roku Danii i Norwegii, a w maju-czerwcu Holandii, Belgii i Francji wzmocnił dominację Niemiec na Bałkanach. Bułgaria i Węgry spełnieni swych rewizjonistycznych zamiarów wiązały teraz głównie z Trzecią Rzeszą. Nasiliły się one po ultimatum ZSRR z 26 czerwca wobec Rumunii o oddaniu mu Besarabii i północnej Bukowiny. Nastąpiło to 28 czerwca 1940 roku i dało początek rozbiorowi terytorium rumuńskiego. Nie wywołało to protestu Niemiec, gdyż rządnie oddania Besarabii było zgodne z tajnym protokołem paktu Ribbentrop-Mołotow, gdzie uznaną ją za strefę wpływów radzieckich. Kolejne uszczuplenie Rumunii miało nastąpić niebawem po fiasku rozmów węgiersko-rumuńskich o rewizji granic. Spory oddały spór pod arbitraż Niemiec i Włoch. Pierwszy odbył się 2 listopada 1938 roku w Wiedniu, na mocy którego Węgry otrzymały Ruś Zakarpacką i południową Słowację. Na mocy drugiego arbitrażu z 30 sierpnia 1940 roku Rumunia straciła na rzecz Węgier północny Siedmiogród, Maramuresz i Kriszanę. Nie był to koniec rozbioru Rumunii. Wkrótce, 7 września przy udziale dyplomacji niemieckiej, włoskiej i radzieckiej w Krajowej zakończyły się rozmowy rumuńsko-bułgarskie. Na mocy zawartego tam porozumienia Rumunia odstępowała Bułgarii południową Dobrudżę wraz z Sylistrą. W wyniku tych rozbiorów Rumunia straciła jedną trzecią terytorium i ludności. Musiało to wywołać oburzenie rumuńskich polityków i społeczeństwa, co w efekcie doprowadziło do zamachu stanu. Dokonano go 4 września przy aprobacie niemieckiej. Do sojuszu wojskowego Niemiec, Włoch i Japonii znanego pod nazwą osi Berlin - Rzym - Tokio, przyłączyły się uzależnione od Niemiec państwa: Słowacja, Węgry, Rumunia i Bułgaria. Jesienią 1940 roku Hitler zakomunikował Stalinowi, że uważa całe Bałkany łącznie z Dardanelami za niemiecką strefę wpływów. Sytuacja państw bałkańskich zaczęła kształtować się …pod wpływem planów wojennych Hitlera i Mussoliniego . W październiku 1940 roku Włochy bez porozumienia z Niemcami dokonały agresji na Grecję, ale wkrótce potem na ziemi greckiej wylądowały pierwsze dywizje angielskie. Mimo liczebnej przewagi armia włoska na froncie w Epirze poniosła porażki. W grudniu 1940 roku Dowództwo Wermachtu przedstawiło Hitlerowi do akceptacji gotowy plan operacji pod nazwą „Barbarossa”. Dyplomacja Trzeciej Rzeszy rozpoczęła batalię o pozyskanie Rumunii, Bułgarii i Jugosławii dla paktu trzech mocarstw, który jako sojusz wojskowy oraz polityczny Niemiec. Włoch i Japonii zawarto 27 września 1940 r. Strony podpisały go w Berlinie, dlatego też nazywano go paktem berlińskim. Najwcześniej do paktu trzech pozyskano (20 listopada) uległe Trzeciej Rzeszy Węgry, Rumunię 23 listopada i dzień później Słowację. Przed przystąpieniem do tego sojuszu broniły się Bułgaria i Jugosławia, ale i one w końcu uległy po uzyskaniu określonych gwarancji i korzyści . W marcu 1941 roku pod naciskiem niemieckim, włoskim i bułgarskim przystąpił do ,,osi” rząd jugosłowiański. Decyzja Jugosławii o przystąpieniu do paktu trzech nie cieszyła się aprobatą wielu jej polityków i wojskowych oraz wywoływała protesty społeczne. Proniemiecka polityka króla i rządu zmobilizowała serbską opozycję polityczną do działania. Na wieść o przystąpieniu Jugosławii do paktu Berlin – Rzym – Tokio odbyły się burzliwe manifestacje zwłaszcza w Serbii, Czarnogórze, Bośni i Hercegowinie. 27 marca 1941 roku w wyniku wojskowego zamachu stanu został obalony proniemiecki rząd w Jugosławii. Tego samego dnia Hitler zapowiedział ,,zgniecenie Jugosławii jako siły zbrojnej i jako państwa”, nie podejmując rozmów z nowymi władzami jugosłowiańskimi. Główną …koncepcję strategiczną wojny państw osi na Bałkanach zawiera opracowany przed jej wybuchem plan „Marica”. Główną siłą uderzeniową przeciwko Jugosławii i Grecji miała być 12 Armia Wehmachtu, złożoną z siedemnastu dywizji pod dowództwem Wilhelma Lista . 6 kwietnia na Jugosławie uderzyły 44 dywizje włoskie, 34 niemieckie i 4 dywizje węgierskie. 10 kwietnia padł Zagrzeb, a w dwa dni później Belgrad. Król jugosłowiański i rząd opuścili kraj, udając się do Grecji. Ostatnim bastionem oporu na ziemi greckiej stała się Kreta. Wyspa miała zbyt duże znaczenie strategiczne, aby Hitler pozostawił ją pod kontrolą brytyjską. Walki o wyspę w ramach planu „Merkury” między siłami brytyjskimi a niemieckimi trwały od 20 maja do 1 czerwca 1941 roku . W dwa dni później skapitulowała armia jugosłowiańska, a cały kraj znalazł się pod okupacją państw ,,osi”, które podzieliły się terytorium Jugosławii. Utworzono też Niezależne państwo Chorwackie, uzależnione od Niemiec i Włoch. Podział ziem wyglądał następująco: • Niemcy – cała Serbia, większość Krety, pozostałe Wyspy Egejskie, granicząca z Turcją wschodnia część Tracji Zachodniej, większość Macedonii Egejskiej z Salonikami. • Włochy - Czarnogóra, Kosowo i Metohija oraz skrawki zachodniej Macedonii, przeważająca część Grecji przeszła pod okupację włoską, łącznie z jej częścią kontynentalną oraz Peloponezem, a także z Wyspami Jońskimi i większością Wysp Egejskich, jak również skrawkiem wschodniej Krety • Bułgaria - reszta Tracji Zachodniej i wschodniej Macedonii oraz wyspy Thasos i Samotrakę. Po przejściu Jugosławii i Grecji pod okupację państw osi na Bałkanach pozostały tylko państwa satelickie Bułgaria, Rumunia i Niezależne Państwo Chorwackie, formalnie niepodległe, lecz faktycznie uzależnione od Trzeciej Rzeszy lub od niej i Włoch. Walka o wyzwolenie spod okupacji podjęta została w Jugosławii i Grecji, a później podjęli ją także Albańczycy, a z państw satelickich Bułgarzy. Kampania wojenna jak przewidywał Hitler, była krótka w Jugosławii i nie wiele dłuższa w Grecji. Wojna Jugosławii z państwami ,,osi” miała duże znaczenie militarne, gdyż uniemożliwiała Hitlerowi przeprowadzenie ataku na ZSRR w maju 1941 roku zgodnie z pierwotnym planem (plan ,,Barbarossa”). Najazd nastąpił 22 czerwca 1941 roku i armie niemieckie zaskoczyła zima w trakcie operacji pod Moskwą. Mimo, że w 1940 roku trwała intensywna współpraca pomiędzy ZSRR a III Rzeszą, a Niemcy otrzymywały duże dostawy radzieckiej ropy naftowej, rudy matali, pszenicy, drewna, wysyłając w zamian broń i urządzenia przemysłowe, sztab niemiecki intensywnie pracował nad planami wojny przeciwko ZSRR. Działania wojenne na Bałkanach zakończyły się jesienią 1944 r. Tylko w północno-zachodniej części Jugosławii toczyły się dłużej i tam wyzwolenie nadeszło w 1945 r. Wojna i walka o wyzwolenie narodów bałkańskich pociągnęły za sobą ogromne ofiary. Największe były udziałem Jugosławii i Grecji. Konsekwencją opanowania Bałkanów przez wojska Hitlera było podpisanie przez rząd turecki układu z Niemcami w połowie czerwca 1941 roku. Chcąc przedstawić problematykę Bałkan w czasie zimnej wojny należałoby najpierw wyjaśnić czym jest zimna wojna. Według Jana Lareckiego zimna wojna to: …Stan politycznego napięcia między USA i innymi krajami kapitalistycznymi a ZSRR i państwami, które znalazły się w sferze jego wpływów po II wojnie świat . Zapoczątkowana została wystąpieniem Winstona Churchilla 5 marca 1946 roku w Fulton, w którym użył sformułowania „żelazna kurtyna”, oznaczającego granicę między państwami demokratycznymi i komunistycznymi. Nie zrobił tego po raz pierwszy - powtórzył tylko słowa z 1944 roku ministra propagandy III Rzeszy Josepha Goebbelsa. Wkrótce …po zakończeniu działań II wojny światowej nastąpiło ponowne zjednoczenie państw słowiańskich na Bałkanach w Socjalistyczną Federacyjną Republikę Jugosławii z Josipem Brozem Tito na czele . Składała się ona z: Czarnogóry -– stolica Titograd, Bośni i Hercegowiny - stolica Sarajewo, Macedonii - stolica Skopje, Serbii - stolica Belgrad, Słowenii - stolica Lublana, Chorwacji - stolica Zagrzeb. W państwie tym nastąpiło ogromne zróżnicowanie narodów ponieważ …obok siebie żyli katolicy, prawosławni i muzułmanie … znaleźli się Serbowie . Zaczęła narastać wzajemna wrogość pomiędzy Chorwatami a Serbami, którą starano się przytłumiać. Kolejnym źródłem napięć stały się pogłębiające dysproporcje między najbogatszymi, a najbiedniejszymi republikami. Sytuację na Bałkanach destabilizowały różnice religijne i etniczne. Szczegółowa historia burzliwych wydarzeń na Bałkanach w szczególności opisujących Jugosławie po zakończeniu II wojny światowej – rozpoczęciu zimnej wojny ma swój początek gdy Wielka Brytania uznając znacznie większy potencjał militarny Frontu Ludowego i widząc coraz większe przeszkody we współpracy z czetnikami (między innymi z powodu stawianych im zarzutów o kolaborację), zdecydowała się postawić na Titę, jednocześnie wywierając presję na króla Piotra II, by zgodził się na utworzenie rady ministrów, w której bezwzględną większość (25:3) wzięli komuniści. Utworzenie Tymczasowego Rządu oraz proklamowanie Demokratycznej Federacyjnej Jugosławii miało miejsce dnia 7 marca 1945 roku. Sam Tito został premierem oraz ministrem obrony i kontrolował coraz większą i lepiej uzbrojoną armię. W 1961 roku wyznających islam mieszkańców Bośni uznano za odrębną narodowość – Muzułmanów. Polityka komunistycznego przywódcy Josipa Broza Tito i jego rządy silnej ręki hamowały nastroje nacjonalistyczne, a jego autorytet pomagał utrzymać państwo jugosłowiańskie w zwartej całość . Uchwalenie konstytucji z 1974 roku przypieczętowało ostateczną decentralizację państwa. Problem w tym, ze po rozprawie najpierw z chorwacką, a potem serbską opozycją, życie polityczne w Jugosławii zamarło. W 1980 roku sytuacja się zmieniła dlatego, że zmarł przywódca Tito, a jego następcy nie potrafili zapanować nad całą tą sytuacją, która z dnia na dzień stawała się coraz gorsza. Doszło do tego, że Jugosławia popadła w kryzys gospodarczy, w błyskawicznym tempie rosła inflacja, bezrobocie, brakowało towarów w sklepach, niezadowolenie społeczeństwa sięgało zenitu. Do wybuchu napięcia doszło w 1981 roku w stolicy Kosowa – Prisztinie. Najpierw miały miejsce drobne manifestacje i protesty, które z czasem przekształciły się w …masowe demonstracje ludności domagającej się uznania Kosowa za siódmą republikę państwa jugosłowiańskiego i przyłączenia jej do Albanii. Od tej pory wzmogły się wystąpienia Albańczyków przeciwko Serbom . Kluczową rolę w rozpadzie Jugosławii miało również odrodzenie narodowe w Serbii, które umocniło się, gdy w 1987 roku do władzy w Serbii doszedł Slobodan Miloszevic. 2 lipca 1990 roku Kosowo uznano za siódmą republikę Jugosławii, a jej prezydentem został Ibrahim Rugov (przewodniczący Demokratycznej Ligi Kosowa). Albania uznała powstałą Niezależną Republikę Kosowa jako państwo. Rzeczywista decentralizacja systemu politycznego rodziła się na przełomie lat 60. i 70. w obliczu dużych, a na pewno największych od zakończenia wojny protestów społecznych: robotniczych i studenckich. W omawianym okresie w Jugosławii miał miejsce jeszcze jeden bardzo istotny proces. W republikach coraz częściej można było usłyszeć głosy wywodzące się tych czy innych kręgów społecznych, wzywające do tworzenia instytucji, których głównym celem miała być obrona narodowych interesów na poziomie związkowym. Jeszcze za życia Tity, a szczególnie po jego śmierci, rozwijało się zjawisko nacjonalizmu. Co ciekawe, wbrew obiegowej opinii, wcale nie dotyczyło ono jedynie Serbów i Chorwatów. W Bośni i Hercegowinie, jak już wspomniano, władze wspierały Muzułmanów, jednakże polityka taka doprowadziła bardzo szybko do przeobrażenia tego, wydawałoby się, nieszkodliwego nacjonalizmu w ruch dążący do przekształcenia Bośni w republikę muzułmańską. Tak więc w republice tej, w której panowała niezwykle skomplikowana sytuacja narodowościowa, powstała kolejna, obok Serbów i Chorwatów, świadoma siła polityczna posiadająca określone cele. Gdy w Serbii i Chorwacji zaczęła wzbierać fala nacjonalizmu, sytuacja Bośni i Hercegowiny stała się nie do pozazdroszczenia. Milošević z Tuđmanem toczyli nawet rozmowy na temat podziału republiki – Serbowie uczyniliby w ten sposób duży krok na drodze do zbudowania Wielkiej Serbii, w zamian za co Chorwacja mogłaby opuścić federację. Do porozumienia nie doszło jednak z bardzo prostego powodu, w jaki bowiem sposób miano by dokonać podziału? W takich okolicznościach Serbowie i Chorwaci w Bośni zaczęli negować istnienie narodu Muzułmańskiego, a jego członkowie uważani byli za zislamizowanych przedstawicieli jednej bądź drugiej strony. Bośniaccy przywódcy, jak przewodniczący Związku Komunistów BiH, za wszelką cenę starali się ratować federację, jeszcze w styczniu 1990 roku próbując mediować pomiędzy Serbią a Słowenią i Chorwacją, gdyż zdawali sobie sprawę z tego, jakie konsekwencje przyniesie rozpad Jugosławii. Tymczasem nic nie zapowiadało szczęśliwego zakończenia narastającego konfliktu. W tym samym miesiącu rozwiązano Związek Komunistów Jugosławii (nieprzypadkowo używam słowa „rozwiązano”). Tuđmana mówił na temat Muzułmanów, że są „groźnymi fundamentalistami”. Wybory parlamentarne, które odbyły się w Bośni pod koniec 1990 roku wygrała Partia Muzułmańskiego Działania Aliji Izetbegovicia, który bez ogródek mówił o konieczności zachowania republiki nawet w drodze walki zbrojnej. Tak czy inaczej, krucha konstrukcja polityczna (drugie miejsce w wyborach zajęła Serbska Partia Demokratyczna, trzecie zaś Chorwacka Wspólnota Demokratyczna) nie wróżyła najlepiej na przyszłość. W telewizjach republikańskich zaczęły pojawiać się informacje o planach stron przeciwnych, szykowanych masakrach i tym podobnych. Gdy w czerwcu 1991 roku niepodległość ogłosiły Słowenia i Chorwacja, wiadomym było, iż pokojowe rozluźnienie federacji nie wchodzi w rachubę. Deklaracja niepodległości Bośni i Hercegowiny przyjęta najpierw przez parlament, a następnie w referendum (przy bojkocie ze strony Serbów), weszła w życie 1 marca 1992 roku. Nie była co prawda ostatnim aktem rozpadu Jugosławii, miejmy jednak nadzieję, że stała się wraz z późniejszymi wydarzeniami przestrogą dla polityków europejskich. Niestety, niemal 17 lat po zakończeniu wojny sytuacja w tym kraju daleka jest od normalności, zaś kruchy pokój i integralność państwa wciąż gwarantowana jest przez siły międzynarodowe. Czy będzie tak w nieskończoność?

Bibliografia:

1. J. Kiwerska, Świat w latach 1989 – 2004. Wydarzenia – konflikty – procesy, Poznań 2005.
2. K. Kubiak, Wojny, konflikty zbrojne i punkty zapalne na świecie, Warszawa 2005.
3. J. Larecki , Wielki leksykon służb specjalnych świata, Warszawa 2007.
4. T. Szymczak, Jugosławia państwo federacyjne, Łódź 1982.
5. M. Tanty, Bałkany w XX wieku. Dzieje polityczne, Warszawa 2003. Źródła internetowe:
6. Olek I., Tło konfliktu na Bałkanach, http://www.militis.pl/stosunki-miedzynarodowe/tlo-konfliktu-na-balkanach, stan z dnia 18.06.2013.
7. Lipka A., Zimna wojna – geneza, przebieg, skutki, http://historyk.eu/wpis/zimna-wojna-geneza-przebieg-skutki/1, stan z dnia 18.06.2013.