Rys historyczny Państwowej Inspekcji Sanitarnej W powojennej Polsce organizacja nowych struktur państwa, które będą odpowiedzialne za bezpieczeństwo zdrowotne i życie ludzi miała ogromne znaczenie z uwagi na niekorzystną sytuację epidemiologiczną. Niepodległa Polska kolejny rozdział swojej historii rozpoczęła jako kraj zniszczony wojną i opanowany przez epidemie chorób zakaźnych. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. ukazały się akty prawne, które regulowały kwestie socjalne, w tym także dotyczące opieki zdrowotnej. Były to dekrety i rozporządzenia między innymi o 8-godzinnym czasie pracy, obowiązkowym ubezpieczeniu na wypadek choroby, Inspekcji Pracy, zapobieganiu i zwalczaniu chorób zawodowych. W styczniu 1919 r. powołane zostało przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego Ministerstwo Zdrowia Publicznego, do którego zadań należało między innymi zwalczanie chorób przewlekłych i zakaźnych. Instytucją, która miała wspierać władze państwowe w realizacji celów sanitarno-epidemilogicznych był Państwowy Centralny Zakład Epidemiologiczny, który powstał w listopadzie 1918 r. jako zakład badawczy oraz laboratorium zajmujące się metodami zwalczania oraz zapobieganiu chorób zakaźnych u ludzi. Jedną z pierwszych decyzji Ministra Zdrowia Publicznego dr Witolda Chodźki, było powołanie Centralnego Komitetu do Walki z Durem Plamistym jako rządowej instytucji odpowiedzialnej za zorganizowanie oraz prowadzenie działań przeciwepidemicznych. Działania te okazały się skuteczne, dzięki czemu w 1923 r. uzyskano względną stabilizację sytuacji epidemicznej w Polsce i rozwiązano Urząd Naczelnego Nadzwyczajnego Komisarza do Walki z Epidemiami a jego zadania przekazane zostały Ministerstwu Zdrowia Publicznego. W roku 1923 Państwowy Centralny Zakład Epidemiologiczny został przekształcony w Państwowy Zakład Higieny, który w swojej działalności łączy zadania sanitarne z działalnością badawczą. Utworzona została centrala PZH w Warszawie oraz filie w 6 województwach. Do wybuchu II wojny światowej trwały prace organizacyjne nad tworzeniem filii PZH w Polsce i tak w 1938 r. było już 13 filii na terenie niemalże całego kraju. Instytucja ta, obecnie działa jako Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego-Państwowy Zakład Higieny. II wojna światowa to czas spadku poziomu bezpieczeństwa ludności i dramatycznych zniszczeń, także w zakresie sanitarno-epidemiologicznym. Po roku 1945 kraj nasz znalazł się w trudnym położeniu, tak pod względem zdrowotnym ludzi, jak i ekonomicznym. Pojawił się problem epidemii tyfusu, błonicy, czerwonki, kiły oraz brak leków i szczepionek. Problemem społecznym i zdrowotnym stała się gruźlica i choroby weneryczne. Powołany został ponownie Naczelny Nadzwyczajny Komisariat do Walki z Epidemiami (NNK). Zasadniczą rolę w zwalczaniu oraz zapobieganiu chorób zakaźnych pełniły kolumny przeciwepidemiczne. Sytuacja epidemiczna w Polsce w latach 1944-1946 była niekorzystna, chociaż nie tak dramatyczna jak w 1918r. i w latach następnych. W województwach północnych i zachodnich wybuchła epidemia duru brzusznego i durów rzekomych. Wzrosła liczba zachorowań na malarię i czerwonkę, a w wielu rejonach kraju ogłoszono stany alarmowe w związku z epidemią błonicy. Pierwsze kolumny sanitarne zorganizowano w 1944 r. na terenach o szczególnym zagrożeniu epidemicznym i miały za zadanie wyszukiwanie i hospitalizacja chorych, szczepienie osób z kontaktu z chorymi, wykonywanie dezynfekcji i dezynsekcji, pobieraniem materiałów do badań diagnostycznych oraz szerzenie oświaty zdrowotnej. Struktura kolumn była trójpoziomowa. W 1945 r. NNK został rozwiązany, a część jego zadań przejął Departament Sanitarno-Epidemiologiczny Ministerstwa Zdrowia. Jednocześnie wojewódzkie nadzwyczajne komisariaty przekształcone zostały w oddziały sanitarno-epidemiologiczne wojewódzkich wydziałów zdrowia powołując w nich dwa referaty: sanitarny i epidemiczny. W latach następnych, uchwałą rządu została zmieniona struktura organizacyjna służby sanitarno-epidemiologicznych i powołanych zostaje 13 Wojewódzkich Stacji Sanitarno-Epidemiologiczne i dwie miejskie w Łodzi i w Warszawie.
W takiej sytuacji, dekretem z dnia 14 sierpnia 1954 r., powołano Państwową Inspekcję Sanitarno-Epidemiologiczna wykorzystując zorganizowane wcześniej wojewódzkie i powiatowe (miejskie) stacje sanitarno-epidemiologiczne. Zgodnie z tym dekretem Inspekcji Sanitarnej powierzono zadania z zakresu szeroko pojętej profilaktyki tj. bieżący i zapobiegawczy nadzór sanitarny, popularyzowanie zasad higieny i zapobieganie chorobom zakaźnym. W roku 1959 istniały 22 stacje na szczeblu wojewódzkim oraz 173 stacje na szczeblu powiatowym z laboratoriami mikrobiologicznymi, higieny żywienia i żywności, oraz higieny komunalnej oraz 218 stacji szczebla powiatowego bez laboratoriów. W 1962 r. wojewódzkie stacje sanitarno-epidemiologiczne, po kolejnych reorganizacjach, miały następujące komórki organizacyjne: działy- epidemiologii, higieny pracy, higieny komunalnej, higieny żywienia i żywności oraz oddziały- higieny zakładów nauczania i wychowywania, oświaty zdrowotnej, nadzoru zapobiegawczego, ochrony radiologicznej i sekcje statystki medycznej. Wszystkie działy posiadały własne laboratoria. Natomiast w powiatowych (miejskich) stacjach najważniejszy był oddział nadzoru sanitarno-przeciwepidemicznego, który wspierany był przez instruktora oświaty sanitarnej, statyka medycznego oraz laboranta. Nadzór nad punktami sanitarno-przeciwepidemicznych w przychodniach rejonowych i wiejskich ośrodkach zdrowia należał do ważnych zadań stacji. Przychodnie i ośrodki zdrowia nie tylko zajmowały się działalnością leczniczą ale również profilaktyką chorób zakaźnych.
Taka struktura organizacyjna Państwowej Inspekcji Sanitarnej została zachowana do 1975 r., kiedy to powołanych zostało 49 wojewódzkich, 322 terenowych i 10 portowych stacji sanitarno-epidemiologicznych w związku z nowym podziałem administracyjnym kraju. Miejsca powiatowych zajęli Państwowi Terenowi Inspektorzy Sanitarni, a obszar działania terenowych stacji zazwyczaj obejmował kilka gmin. Terenowe i portowe stacje utraciły samodzielność i stały się jednostkami organizacyjnymi wojewódzkich stacji sanitarno-epidemiologicznych. W tym samym roku istotną zmianą w stosunku do obowiązującego do 1975 r. schematu organizacyjnego Stacji Sanitarno-Epidemiologicznych było połączenie sanitarnego nadzoru terenowego z działalnością laboratoryjną. Nowoutworzone Wojewódzkie Stacje Sanitarno-Epidemiologiczne , które powstały na bazie byłych Stacji Powiatowych, zobowiązane były do pomocy w zakresie wykonywania niektórych badań laboratoryjnych, konsultacji i szkoleń przez Stacje dawnych województw, na rzecz nowych województw. Kolejną zmianę w strukturze organizacyjnej PIS i nowe zadania wprowadzono w 1999 r. wraz z nowym podziałem administracyjnym kraju. Obecnie sieć stacji sanitarno-epidemiologicznych tworzy 16 stacji wojewódzkich, 380 powiatowych i portowych. Z dniem 1 września 1985 r. weszła w życie ustawa z dnia 14 marca 1985r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej, która ze znacznymi zmianami dotyczącymi organizacyjnej Inspekcji obowiązuje do chwili obecnej. Stacje wojewódzkie sprawują nadzór merytoryczny nad działalnością stacji niższego szczebla. Państwową Inspekcja Sanitarną kieruje Główny Inspektor Sanitarny, którego biurem jest Departament Zdrowia Publicznego Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej , a organem doradczym i opiniodawczym jest Rada Sanitarno-Epidemiologiczna. W dalszym Ciągu ważne znaczenie ma współpraca z instytutami naukowymi tj. Instytut Żywności i Żywienia, Państwowy Zakład Higieny, Kliniki Chorób Zakaźnych. Ostatnie lata postawiły przed Państwową Inspekcją Sanitarną zadania wynikające z pojawienia się nowych zagrożeń ludzkiego zdrowia ze strony nawracających się i nowopowstających chorób zakaźnych oraz ze strony czynników skażających środowisko, mających również negatywny wpływ na ludzkie zdrowie. Przykładem tutaj powinna być epidemia ospy prawdziwej w 1963 we Wrocławiu. Była to ostatnia epidemia ospy prawdziwej w Polsce, zawleczona przez Polaka wracającego z Indii. Miasto na kilka tygodni zostało sparaliżowane i odcięte od reszty kraju kordonem sanitarnym. W wyniku tej epidemii zachorowało 99 osób a 7 osób zmarło. Pośrednim skutkiem epidemii było przyspieszenie opracowania i uchwalenia ustawy o zwalczaniu chorób zakaźnych( 13 listopad 1963), na podstawie której w dużym stopniu opierała się praca inspekcji sanitarnych w Polsce. Pomimo, że czas wielkich epidemii minął, w dalszym ciągu stoimy przed problemem wielu chorób, tj. gruźlica, grypa, SARS czy nawet krztusiec i odra w starszej populacji. Choroby zakaźne w dalszym ciągu są zagrożeniem z uwagi na szybkość rozprzestrzeniania się, migrację ludności oraz występowanie mechanizmów odporności drobnoustrojów na leki. Obok zapobiegania chorobom coraz większe znaczenie zyskuje promocja zdrowia i edukacja zdrowotna.