Powstanie Styczniowe 1863 – 1864 to zbrojne wystąpienie przeciwko Rosji, największe polskie powstanie narodowe. Za jego początek przyjmuje się datę 22 stycznia 1863 roku.

Przyczyną Powstania Styczniowego był nasilający się rosyjski ucisk narodowy na Polaków. Sam wybuch został poprzedzony wieloma manifestacjami patriotycznymi na terenie Warszawy, które były krwawo tłumione przez Imperium Rosyjskie i jego wojsko. W tym czasie uformowały się dwa przeciwstawne obozy: czerwonych – dążących do wybuchu powstania oraz białych – przeciwników jakichkolwiek zrywów zbrojnych. 
Powstanie Styczniowe zostało przyspieszone przez pobór do wojska rosyjskiego ludności polskiej – tzw. branka. Tymczasowy Rząd Narodowy ogłosił manifest powstańczy, w którym wzywał do walki z zaborcami, jednocześnie gwarantując pewne dobra, m. in. zniesienie różnic stanowych. 

Powstanie Styczniowe objęło swym zasięgiem Królestwo Polskie, a także Litwę, Białoruś oraz część Ukrainy. Istotną rolę w powstanie, jeśli chodzi o działania zbrojne odegrał Romuald Traugutt, który zyskał wielką sławę jako dyktator powstania. Dowodził on jednym z oddziałów, a wszystkie swoje działania poświęcił ratowaniu tego zrywu, do końca walczył o niepodległość. Niestety, Powstanie Styczniowe 1863 – 1864 nie mogło liczyć na powodzenie ani osiągnięcie jakiś większych sukcesów. W noc wybuchu Imperium Rosyjskie dysponowało aż 100 tysięczną armią wobec zaledwie 6 tyś. powstańców. Co prawda wojsko polskie było wspomagane przez Polaków ze wszystkich zaborów, emigrację, a także przedstawicieli innych narodów, jednak wobec sił wroga byli praktycznie bezsilni. Ostatecznie Rosja zyskała dwukrotną przewagę liczebną nad powstańcami. Powstanie Styczniowe, które zakończyło się wiosną 1864 roku okazało się wielką klęską dla narodu polskiego. Odzyskanie niepodległości stało się czymś niemożliwym i nawet nie myślano wtedy o kolejnych zrywach. Szacuje się, że ok. 20 tyś. żołnierzy ze strony polskiej poległo.

Dowódcami powstania styczniowego było:

Ludwik Mierosławski, Marian Langiewicz, Romuald Traugutt.

Chronologia bitw powstania styczniowego: bitwa pod Ciołkowem, Szydłowcem ( 22 stycznia 1863) bitwa pod Lubartowem (23 stycznia 1863) bitwa pod Węgrowem ( 3 lutego 1863) bitwa pod Rawą ( 4 lutego 1863) bitwa pod Siemiatyczami (6-7 lutego 1863) bitwa pod Słupczą ( 8 lutego 1863) bitwa pod Miechowem ( 17 lutego 1863) bitwa pod Krzywosądzem ( 19 lutego 1863) bitwa pod Dobrą ( 24 lutego 1863) bitwa pod Małogoszczem ( 24 lutego 1863) bitwa pod Staszowem ( 17 lutego 1863) bitwa pod Nową Wsią ( 21 lutego 1863) bitwa pod Mrzygłodem ( 1 marca 1863) bitwa pod Nagoszewem ( 2-3 marca 1863) bitwa pod Pieskową Skałą (4 marca 1863) bitwa pod Skałą ( 5 marca 1863) bitwa pod Chrobrzem ( 17 marca 1863) bitwa pod Grochowiskami ( 18 marca 1863) bitwa pod Hutą Krzeszowską (21 marca 1863) bitwa pod Igołomią ( 21 marca 1863) bitwa pod Krasnobrodem ( 24 marca 1863) bitwa pod Praszką (11 kwietnia 1863) bitwa pod Budą Zaborowską( 14 kwietnia 1863) bitwa pod Brodami (16 kwietnia1863) bitwa pod Brodami (18 kwietnia1863) Bitwa pod Ginietynami (21 kwietnia 1863) bitwa pod Wąsoszem ( 23 kwietnia 1863) bitwa pod Nową Wsią ( 26 kwietnia 1863) bitwa pod Pyzdrami ( 29 kwietnia 1863) bitwa pod Stokiem ( 4/5 maja 1863) bitwa pod Kobylanką ( 1-6 maja 1863) bitwa pod Krzykawką ( 5 maja 1863) bitwa pod Birżami ( 7 maja-9 maja 1863) I bitwa pod Ignacewem ( 8 maja 1863) bitwa pod Hutą Krzeszowską (11 maja 1863) bitwa pod Salichą (26 maja 1863) I bitwa pod Chruśliną (30 maja 1863) II bitwa pod Ignacewem ( 9 czerwca 1863) bitwa pod Kleczewem (10 czerwca 1863) bitwa pod Lututowem ( 15 czerwca 1863) bitwa pod Górami (18 czerwca 1863) bitwa pod Komorowem (20 czerwca 1863) bitwa pod Świerżami ( 9 lipca1863) bitwa pod Ossą (10 lipca 1863 ) bitwa pod Siemiatyczami (11 lipca 1863) II bitwa pod Chruśliną - 4 sierpnia 1863 bitwa pod Depułtyczami - 5 sierpnia1863 bitwa pod Żyrzynem - 8 sierpnia 1863 bitwa pod Złoczewem - 20 sierpnia 1863 bitwa pod Fajsławicami - 24 sierpnia 1863 bitwa pod Sędziejowicami - 25 sierpnia 1863 bitwa pod Panasówką 3 września 1863 bitwa pod Batorzem - 6 września 1863 bitwa pod Mełchowem - 30 września 1863 bitwa pod Ostrowami (Mazówki) - 3 października 1863 bitwa pod Oksą pod dow. Zygmunta Chmieleńskiego 20 października 1863 bitwa pod Łążkiem -22 października 1863 bitwa pod Rybnicą - 28 października 1863 bitwa pod Rossoszem - 16 listopada 1863 pod dow. Krysińskiego bitwa pod Opatowem - 24 listopada 1863 i 21 lutego 1864 bitwa pod Brodami - piechoty Józefa Bosaka pod dow. mjr Bogdana - 2 grudnia 1863 bitwa pod Sprową - piechoty Bosaka i Z. Chmieleńskiego - 4 grudnia 1863 bitwa pod Mierzwinem - Karola Kality Rębajły – 5 grudnia 1863 bitwa pod Hutą Szczeceńską - Kality Rębajły – 9 grudnia 1863 bitwa pod Janikiem - oddziału Łady - 16 grudnia 1863 bitwa pod Iłżą - 17 stycznia 1864 Bitwa pod Tarnogórą (1864) - 22 kwietnia 1864 Bitwa pod Zamościem (1864) - 1 maja 1864 Bitwa pod Lublinem (1864) - 4 maja 1864.

Powstanie styczniowe było zrywem narodowowyzwoleńczym Polaków, który swoim zasięgiem obioł Królestwo Polskie , Litwę , Białoruś i część Ukrainy . Trwało ono około piętnastu miesięcy , a historycy do dziś nie są zgodni w ocenie jego znaczenia . Jednej rzeczy 1863 r. z pewnością nie brakowało: zapału i wiary w zwycięsywo . Liczono na Rząd Narodowy , na dyktatorów powstania , na rewolucyjnych sojuszników w armi rosyjskiej , wreszcie-na wybuch wojny europejskiej . Najgorsze było to, że polski obóz narodowy podzielił się na dwa rywalizujące o władzę ugrupowania : białych i czerwonych . Biali , kierowani przez Andrzeja hrabiego Zamoyskiego i bankiera Leopolda Kronenberga , liczyli na interwęcję państw zachodnich - Francji i Anglii . Chcieli uwłaszczenia chłopów pod warunkiem odszkodowania dla szlachty . Czerwoni , którymi przewodzili : Stefan Bobrowski , Jarosław Dąbrowski , Zygmunt Padlewski , Władysław Sierakowski , dążyli zaś do powstania zbrojnego , chcieli też radykalnie rozwiązać kwestię włościańską poprzez zniesienie pańszczyzny i nadania chłopom ziemi na własność . Rozwój wydarzeń pokazał , że tak naprawdę w powstaniu sprawdzili się jego szeregowi uczestnicy . Przez szeregi powstańcze przewineło się ponad 200.000 ochotników ; jeszcze więcej działało w organizacji narodowej , która miała wszelkie znamiona tajemnego polskiego państwa , w którym świetnie działała powstańcza poczta , policja i sądy , sprawnie ściągano podatki , przeprowadzono aprowizację powstańczych oddziałów . Stefan Bobrowski ( 1840 - 63 ) , działacz stronnictwa czerwonych , który faktycznie kierował powstaniem w jego pierwszych miesiącach . Dzięki niemu powstanie unikneło upadku już na samym początku . Uwikłany przez białych w pojedynek , zginą od kuli hrabiego Adama Grabowskiego Romuald Traugutt ( 1826 - 64 ) był ostatnim dyktatorem powstania . Pomimo że miał świadomość , iż koniec powstania jest tylko kwestią czasu , kierował nim z wielką determinacją . Zorganizował wojsko , zreformował administrację powstańczą , pilnował realizacji dekretu uwłaszczeniowego . Po aresztowaniu przez Rosjan został stracony na stokach Cytadeli warszawskiej .

Margrabia Wielopolski , realizując swój plan współpracy z caratem , widział zagrorzenie ze strony patriotycznej radykalnej młodzieży . Z jego inicjatywy władze rosyjskie zarządziły pobór do wojska , aby uniemożliwić wybuch powstania . Na listach rekrutów znalazły się przede wszystkim osoby " politycznie podejrzane " , a termin przeprowadzenia tzw. branki , czyli planowego poboru do wojska , był celowo wyznaczony na styczeń . Młodzierz z miast Królestwa , przede wszystkim z Warszawy , aby uratować się od poboru , w znacznej swej części uciekła do lasów . Warunki surowej zimy stwarzały niebespieczeństwo dla zdrowia i życia ukrywających się . Powstanie rozpoczeło się 22 stycznia 1863 roku .Stefan Bobrowski , najwybitniejszy działacz obozu czerwonych , przekonał Centralny Komitet Narodowy , że powstanie powinno się rozpocząć właśnie w momęcie przeprowadzania branki zarządzonej przez Wielopolskiego. Słabo uzbrojone , nie wyszkolone oddziały polskie przypuściły atak na kilkanaście garnizonów rosyjskich . Często zdarzało się , że sprawozdania nadchodzące z terenu , były nieco przesadzone i upiększone .Na papierze powstańcy mieli znacznie więcej broni i ludzi niż w rzeczewistości .Powstaniu udało się przetrwać 15 miesięcy . Podczas powstania stoczono ponad 1000 bitew i potyczek . Z powodu ogromnej przewagi liczebnej i technicznej armi rosyjskiej , początkowo 100 apotem 170 tysięcy żąłnierzy , zwycięstwa polskie nie miały wpływu na los powstania . NIefortunna wyprawa Apolinarego Kurowskiego na Miechów 17 lutego 1863 r. , w trakcie której jego dwutysięcznyv oddział został rozgromiony , uniemożliwiła utworzenie silnej bazy wojsk powstańczych w woj. krakowskim .Na początku maja oddział gen. Antoniego Jeziorańskiego liczący 740 żołnierzy , odniósł błyskotliwe zwycięstwo w podwójnej bitwie pod Kobylanką . Drugi atak Rosjanie przeprowadzili dysponując przytłaczającą przewagą : pięcioma tysiącami żołnierzy i sześcioma działami .Mimo zwycięstwa , Jeziorański musiał opuścić obuz . Największe zwycięstwo Polacy odnieśli 8-VIII-1863r. w bitwie pod Żyrzynem . Gen . Michał Heydenreich Kruk , zgromadziwszy około 3 tys. partyzantów , przygotował zasackę na kolumne wiozącą pocztę z Warszawy do Lublina . Cała akcja na szosie koło Żyżyna została dobrze przygotowana i przeprowadzona . Partyzanci przechwycili 200.000 rubli. Niedługo potem jednak gen. Heydenreich , ścigany przez wojsko rosyjskie , musiał rospuścić oddział . O sile i długości powstania styczniowego , które mniej lub bardziej wsparło kilkaset tysięcy ludzi , zdecydowało powiązanie walki narodowowyzwoleńczej z najważniejszoł podówczas kwestią społeczną , tj. uwłaszczenie chłopów .Z szacunku strat ludzkich wynika , że około 1000 osób zostało straconych , w więzieniach zmarło kilkuset powstańców, a na polach bitew około 20.000 , około 40.000 zesłano na katorge i wysie- dlono , zaś 10.000 osób wyemigrowało . Razem stanowi to ponad 50000 wobec 4,5 mln. ludności Królestwa Polskiego. Trzeba także pamiętać o powarznych stratach materialnych , spalonych wsiach i miasteczkach , spadku produkcji przemysłowej i zubożenie ziemiaństwa , a także o uszczupleniu polskiego stanu posiadania na kresach wschodnich . W okresie popowstaniowym dokonał się w Królestwie bardzo szybki postęp na drodze kapitalistycznego rozwoju . Powstańcy wprawdzie przegrali , ale nadając chłopom ziemię , przyczynili się do uczynienia ich obywatelami , przygotowali tym samym podstawy rozwoju polskiej świadomości narodowej.