Systemy totalitarne w okresie międzywojennym w Europie
Po zakończeniu I wojny światowej, opracowano zasady porządku w Europie zawarte w postanowieniach Traktatu Wersalskiego. Niemcy, Turcja, Bułgaria, Węgry i inne państwa, przeciwne państwom należącym do Ententy (czyt.antanta, Trojporozumienie – sojusz pomiędzy W.Brytanią, Francją i Rosją), utraciły wiele terytoriów. Nieustabilizowana sytuacja polityczna sprzyjała formowaniu się ekstremistycznych ruchów pragnących obalić postanowienia Traktatu Wersalskiego. Na kontynencie europejskim panowało bezrobocie, szalała inflancja, a gospodarka nie mogła podnieść się z ruiny. Czynniki te doprowadziły do fali społecznego niezadowolenia.
Po zakończeniu I wojny światowej, opracowano zasady porządku w Europie zawarte w postanowieniach Traktatu Wersalskiego. Niemcy, Turcja, Bułgaria, Węgry i inne państwa, przeciwne państwom należącym do Ententy (czyt.antanta, Trojporozumienie – sojusz pomiędzy W.Brytanią, Francją i Rosją), utraciły wiele terytoriów. Nieustabilizowana sytuacja polityczna sprzyjała formowaniu się ekstremistycznych ruchów pragnących obalić postanowienia Traktatu Wersalskiego. Na kontynencie europejskim panowało bezrobocie, szalała inflancja, a gospodarka nie mogła podnieść się z ruiny. Czynniki te doprowadziły do fali społecznego niezadowolenia. W tym właśnie czasie ukształtowały się trzy nowe ruchy : FASZYZM, NAZIM oraz KOMUNIZM. ______________________________ WŁOCHY - FASZYZM _____________________________ FASZYZM – doktryna polityczna powstała w okresie międzywojennym we Włoszech, sprzeciwiająca się demokracji parlamentarnej, głosząca kult państwa, statolarię, totalitarne, silne przywództwo, terror państwowy i solidaryzm społeczny. Faszyzm podkreślał wrogość zarówno wobec liberalizmu jak i komunizmu. Pierwszym państwem, w którym doszło do przewrotu były Włochy. Po zakończeniu wojny państwo włoskie było wyniszczone i zadłużone, korzyści przyłączenia do aliantów mizerne. W kraju nasilały się nastroje rewolucyjne. Codziennością stały się strajki i demonstracje. W ciągu trzech lat upadło sześć rządów. Włochy potrzebowały “silnej ręki”. W marcu 1919 roku Benito Mussolini założył w Mediolanie faszystowską organizację skupiającą w swych szeregach znaczną ilość kombatantów. Organizacja ta przyjęła nazwę Związku Walki i organizowała swoje ośrodki na terenie całego kraju, a przy okazji ściąga ludzi z sił specjalnych doskonale zasilających bojówki. Mussolini rozwinął aktywną działalność polityczną wśród szerokich mas społeczeństwa rozczarowanych wynikiem wojny i kryzysem, bezrobociem, wielkimi stratami ludzkimi i materialnymi oraz niewielkimi korzyściami w zwycięskiej w końcu dla Włochów wojnie. W momencie gdy Włochy stanęły w obliczu społecznej rewolucji, aktywną działalność zainicjowały faszystowskie bojówki: Czarne Koszule (Ochotnicza Milicja Bezpieczeństwa Narodowego -MVSN-faszystowska organizacja paramilitarna, stanowiąca integralny składnik sił zbrojnych z zachowanym niezależnym statusem). Czarne Koszule krwawo rozprawiały się z wszelką opozycją. W wyniku tego faszyści stworzyli w parlamencie nowe ugrupowanie o nazwie Narodowa Partia Faszystowska. 27 – 29 października 1922 r. miał miejsce tzw. marsz na Rzym czyli faszystowski zamach stanu polegający na koncentracji członków faszystowskich bojówek w stolicy. Król Emanuel III obawiając się wojny domowej odmówił podpisania dekretu o wprowadzeniu stanu wojennego i 28 października 1922 przekazał Mussoliniemu władzę. 29.10.1922 Mussolini otrzymał misję utworzenia rządu. Formalnie więc, Mussolini przejął władzę zgodnie z włoską konstytucją. Wielu przemysłowców i handlowców wierzyło, że będą w stanie nim kierować, zwłaszcza że w swych wcześniejszych przemówieniach opowiadał się za wolnym rynkiem i leferyzmem (pogląd filozoficzno-ekonomiczny głoszący wolność jednostki, szczególnie w wymiarze społeczno-ekonomicznym).
2
Jako premier, Mussolini obiecał narodowi polityczną stabilizację, prawo i porządek, dobrobyt, reformy socjalne oraz cesarstwo. Ogłosił bowiem, że zamierza odbudować imperium rzymskie. Duce (wódz) zaczął rozbudowywać armię, organizować roboty publiczne, walczyć z mafią. Odnosząc sukcesy faszyści zyskali ogromne poparcie społeczne, nawet mimo prowadzenia agresywnej polityki zagranicznej. W lutym 1923 r. powołał do życia Milicję Faszystowską czyli oficjalne bojówki dla ochrony partii i zwalczania opozycji, a wkrótce również Wielką Radę Faszystowską jako najwyższy organ partii. Po wyborach w 1924 r. Mussolini przejął całkowicie władzę. Lata 1926 – 1928 stały się początkiem końca demokracji parlamentarnej. W 1926 roku zakazano działalności partiom politycznym i niezależnym związkom zawodowym. Ugruntowana władza autorytarna posługiwała się wiernymi oddziałami Czarnych Koszul, które wprowadzały element strachu w społeczeństwie. Rozbijały one wszelkie organizacje mające jakąkolwiek możliwość zagrożenia Narodowej Partii Faszystowskiej, w posiadaniu monopolu na władzę. Zlikwidowane związki zawodowe zastąpiono korporacjami, łączącymi pracowników i pracodawców oraz rozstrzygającymi kwestie sporne w zakładach pracy. Państwo stało się wiodącym uczestnikiem życia tak gospodarczego jak i społecznego. W lutym 1929 r. włoski rząd zawarł tzw. traktaty laterańskie (grupa trzech traktatów wyodrębniających politycznie i terytorialnie państwo Watykan, uznających jego niezależność i niepodległość -podpisane 11.02.1929r. przez papieskiego sekretarza stanu, kardynała Pietro Gasparri i Benito Mussoliniego. Traktaty uznawały papieża za osobę świętą, zobowiązywały Włochy do płacenia trybutu na rzecz Watykanu, a osoby tam mieszkające zostały uznane za nietykalne.). Katolicyzm został religią państwową, a porozumienie ze Stolicą Apostolską zwiększyło popularność faszystowskich rządów. We Włoszech znacząco wzrosła w tym okresie produkcja żelaza i stali, wielokrotnie wzrosła produkcja wyrobów tekstylnych, zmodernizowano i zelektryfikowano linie kolejowe, nastąpił rozwój masowego sportu, opieki socjalnej oraz ogromny wzrost wydatków na służbę zdrowia i szkolnictwo. Włochy odnosiły sukcesy gospodarcze i społeczne, jednocześnie kraj przeobraził się w państwo totalitarne. Jednak terror nigdy nie przyjął takich rozmiarów jak w Niemczech czy ZSRR. FASZYZM WŁOSKI różnił się od faszyzmu niemieckiego. Oficjalnie nie promował mordowania podbitych narodów czy specjalnego okrucieństwa samego w sobie. Popierał zabijanie przeciwników ustroju i skazywał za poglądy, nie zaś za pochodzenie czy narodowość.
_______________________________
Z S R R - KOMUNIZM
_______________________________ KOMUNIZM – system społeczno-ekonomiczny, w którym nie istnieje własność prywatna, a całość wytworzonych dóbr jest w posiadaniu wspólnoty, której członkowie są równi. Ważnymi elementami ideologii komunizmu są internacjonalizm (ideologia wyrażąjąca dążenie do przyjaźni i współpracy narodów, równouprawnienia i zakłada, że każdy kraj ma swój wkład w rozwoju ogólnoludzkiej kultury) i ateizm (w najszerszym znaczeniu jest to brak wiary w istnienie boga, bóstw i sił nadnaturalnych, jako sprzecznych z rozumem i nienaukowych oraz negujący potrzebę religii), ponieważ komuniści uważają, że wszyscy ludzie są równi bez względu na narodowość, rasę czy religię, a podziały te są ich zdaniem szkodliwe i prowadzą do konfliktów. I wojna światowa, porażki armii rosyjskiej i pogarszająca się sytuacja gospodarcza spowodowała ogólne zniechęcenie i upadek caratu. Przyjęte przez Rząd Tymczasowy decyzje : zniesienie cenzury, zniesienie kary śmierci, powszechna amnestia, rozwiązanie policji politycznej (ochrany) nie uspokoiły sytuacji, a ułatwiły działanie potencjalnym konspiratorom. Administracja terenowa w praktyce przestała funkcjonować, policja się rozpadała. Władzę w miastach, obok istniejących rad miejskich w coraz większym stopniu kontrolowały “rady delegatów robotniczych”, a na froncie “rady delegatów żolnierskich” (kontrolowane przez partie socjalistyczne: eserowców, mienszewików i bolszewików). W listopadzie 1917 r. władzę w Rosji przejęli bolszewicy. Pierwszym komunistycznym przywódcą był Włodzimierz Lenin, który mimo wielu przeciwności uzyskał wraz ze swoimi zwolennikami pełnię władzy. Rządy bolszewików w 1918 r. ustanowiły KOMUNIZM WOJENNY , który polegał na upaństwowieniu przemysłu, banków i zniesieniu gospodarki rynkowej (czasowo nawet pieniądza).Krach komunizmu wojennego zmusił Lenina do przeforsowania przejścia do rynkowej Nowej Polityki Ekonomicznej (NEP - graniczenie terroru, zachowując jednak zasadę dyktatury partii – zwanej dyktaturą proletariatu). W grudniu 1922 Lenin zainicjował utworzenie ZSRR obejmując urząd przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych. Władze komunistyczne głosiły internacjonalizm oraz samostanowienie i równe prawa narodów. ZSRR został utworzony jako federacja (państwo związkowe) f o r m a l n i e niepodległych państw (narodowych republik związkowych) mających prawo wystąpienia ze związku.Kiedy władza partii komunistycznej -KPZR- upadła, republiki uzyskały niepodległość.Ideologią państwową był ateistyczny marksizm, który głosił zastąpienie społeczeństwa kapitalistycznego przez socjalistyczne (oparte na zasadzie : każdemu według jego pracy), a następnie komunistyczne (oparte na zasadzie : każdemu według jego potrzeb). Wszelka własność prywatna została zniesiona. W okresie przejściowym rządzić miała klasa robotnicza – tzw. dyktatura proletariatu – a właściwie jej awangarda tzn. partia komunistyczna, do 1925 Rosyjska Partia Komunistyczna (bolszewików), 1925 – 1952 Wszechzwiązkowa Partia Komunistyczna. Panująca ideologia zakładała usunięcie religii z życia społecznego. Tak zwany ateizm naukowy był integralnym elementem obowiązującego państwowego światopoglądu, który był wcieleniem w życie XIX wiecznych ideologów lewicowych i marksistowskich, według których wiara w Boga jest nieracjonalna, sprzeciwia się sprawiedliwości społecznej, jest negacją ludzkiej wolności i kończy się zniewoleniem ludzkości. W imię tych twierdzeń kulturę, sztukę, duchowość i moralność poddano oczyszczeniu z elementów religijnych. Akcja ta używająca wszelkich środków przemocy przechodziła różne fazy. Największe straty w pomordowanych duchownych, pozamykanych i niszczonych cerkwiach i klasztorach, ze względu na to , że Prawosławie było religią narodową, zakorzenioną zwłaszcza na wsi, poniósł Rosyjski Kościół Prawosławny oraz prawosławie ukraińskie. Za wiarę wsadzano do więzienia i zabijano, zsyłano do GUŁ-agów (system obozów pracy przymusowej w ZSRR, w których więźniami byli zarówno przestępcy kryminalni jak i osoby uznawane za społecznie niepożądane lub politycznie podejrzane), niszcząc przy tym świątynie i dzieła sztuki.
4
Władza ustawodawcza miała fasadowy charakter, a władza wykonawcza i sądownicza była podporządkowana Partii; lider partii (sekretarz generalny albo pierwszy sekretarz KC) dysponował – często nieograniczoną – władzą. Pod kierunkiem Lenina partie marksistowskie zaangażowane w ruch rewolucyjny utworzyły w 1919 r. III Międzynarodówkę Komunistyczną (Kominterm), która to organizacja odrzuciła system parlamentarnej demokracji. Bolszewicy dążyli do światowej rewolucji i zaczęli instalować i wspierać w państwach, które po wojnie ogłosiły niepodległość (w tym :Polska, Finlandia, Litwa, Łotwa, Estonia)lokalne partie komunistyczne. Poparcie to najczęściej sprowadzało się do interwencji Armii Czerwonej. Na zajętych obszarach proklamowano “władzę radziecką” sprawowaną formalnie przez robotników i chłopów – faktycznie przez pzrtyjnych “komisarzy”, konfiskowano zakłady przemysłowe i nieruchomości, a chłopom zabierano “nadwyżki” żywności. Stosowano także terror (Czeka-organ czuwający nad bezpieczeństwem państwa, odpowiedzialny za represje) wobec przeciwników politycznych i przedstawicieli “klas posiadających”, ziemian, przedsiębiorców, zamożnych chłopów. Proklamowano kilka “republik” o takim ustroju, z których większość wkrótce upadła. Największa z tych republik nosiła od 1917 (do 1991)nazwę Rosyjska Socjalistyczna Federacyjna Republika Radziecka – RSFSR. W tym samym roku powstała republika ukraińska, a w 1919 białoruska. W latach 1920 – 1921 bolszewicy zajęli Azerbejdżan, Armienię i Gruzję i powołali na tym obszarze Zakaukazką Federacyjn ą Socjalistyczną Republikę Radziecką. W 1921 roku władze komunistyczne spowodowały wybuch głodu na Powołżu, który pochłonął 5,1 miliona ofiar. Bolszewicy siłą tłumili bunty chłopskie. W czasie walk z przeciwnikami Armia Czerwona w latach 1921-1922 straciła 237.908 żołnierzy. Pierwszym szefem rządu ZSRR został Lenin, a funkcje nominalnej głowy państwa sprawować mieli rotacyjnie przedstawiciele wszystkich republik. 21 stycznia 1924 roku umarł niekwestionowany przywódca partii – Lenin, co spowodowało zaciętą walkę o władzę w partii. Najbliżsi współpracownicy Lenina – Grigorij Zinowjew i Lew Kamieniew w sojuszu Jozefem Stalinem usunęli uważanego za drugą osobę w partii i następcę wodza – organizatora i głównodowodzącego Armii Czerwonej, Lwa Trockiego. Następnie Stalin zawarł sojusz ze zwolennikami rozszerzenia gospodarki rynkowej oraz pewnej liberalizacji politycznej – ideologiem NEP-u Nikołajem Bucharinem, szefem rządu Aleksiejem Rykowem i przywódcą związków zawodowych Michaiłem Tomskim. Sojusz ten przetrwał do “roku wielkiego przełomu” - 1929 w którym zapadła decyzja o zasadniczej zmianie polityki. Zmianę tę wymusiły z jednej strony stagnacja ekonomiczna, powszechne krytyka “biurokratyzacji” partii oraz nierówności społecznych. Z drugiej strony Stalin i jego zwolennicy aparacie postanowili rozprawić się z opozycją i dokończyć budowę państwa totalitarnego. Po eliminacji przeciwników w toku czystek w partii, armii i administracji, Stalin przejął władzę dyktatorską zgodnie z przewidywaniami Trockiego. Najważniejszym posunięciem była kolektywizacja rolnictwa – przymusowe połączenie gospodarstw chłopskich w quasi-spółdzielcze przedsiębiorstwa (kołchozy). Spowodowało to klęskę głodu oraz załamanie produkcji rolnej (z powodu uwięzienia wielu opornych chłopów, chronicznego niedofinansowania państwowego rolnictwa oraz braku motywacji chłopów do pracy), ale poprzez terror i zajadłą propagandę demonizującą bogatych chłopów – tzw. kuła fakt ten spotkał się ze słabą reakcją ludności miejskiej oraz był niedoceniony przez międzynarodową opinię publiczną. Drugą kampanią było forsowane uprzemysłowienie w ramach państwowych planów pięcioletnich. Motorem uprzemysłowienia był sterowany za pośrednictwem propagandy entuzjazm (wyścig pracy, ruch stachanowski) obawa przed uznaniem za “szkodnika” albo “bumelanta” i uwięzieniem (GUŁAG) oraz napływ wywłaszczonych chłopów zapewniających tanią siłę roboczą. W efekcie pierwsze pięciolatki przyniosły zbudowanie wielu obiektów przemysłowych i rozwój gospodarczy. Poziom życia pozostał jednak niski ponieważ gospodarka pozostała nieefektywna i marnotrawna, a głównym kierunkiem uprzemysłowienia była budowa przemysłu zbrojeniowego i gałęzi o znaczeniu militarnym (górnictwo, hutnictwo, energetyka, przemysł maszynowy). W wyniku kolektywizacji oraz terroru ZSRR stał się państwem totalitarnym. Proces ten ukoronował XVII zjazd partii bolszewików, na którym Stalin i polityka władz była gloryfikowana przez wszystkich uczestników. Jednak Gospodarz postanowił usunąć potencjalną opozycję. Aresztowano i rozstrzelano prawie wszystkich byłych opozycjonistów, następnie zaś represjami objęto również posłusznych zwolenników Stalina, którym przypisywano rzekome szpiegostwo i sabotaż. Zapanował powszechny strach, podsycany propagandowymi opisami procesów pokazowych oraz wezwaniem do “czujności” i denuncjacji.
“…Był inżynierem w jakiejś fabryce i dostał pięć lat za lenistwo. - Za lenistwo? - zdziwił się Aron.
No tak. Opowiadaliśmy sobie kawały z kolegą. On opowiedział, ja opowiedziałem. On pobiegł donieść na mnie, a ja na niego się poleniłem. Noc, deszcz pada, pójdę jutro, pomyślałem. A jutro już mnie wzięli. Dostałem pięć lat z artykułu 58 paragraf 12 za niedoniesienie…”. (“Alianci” - Jarosław Abramow-Newerly)
Kulminacja represji nastąpiła w 1937 roku – WIELKA CZYSTKA – okres szczególnego nasilenia terroru policyjnego NKWD, w efekcie zaplanowanych i zorganizowanych represji, zamordowano miliony ludzi, a także prawie wszystkich działaczy partii leninowskiej, wysokich oficerów Armii Czerwonej oraz NKWD. Wzmożony terror, Stalin tłumaczył tezą o “zaostrzeniu się walki klasowej wraz z postępami w budowie socjalizmu”. Postępy owe ukoronowało przyjęcie 25 listopada 1936 roku tzw. “stalinowskiej Konstytucji ZSRR”. ZSRR po okresie ożywionej współpracy z Niemcami w latach 20-tych, stopniowo orientował swoją politykę zagraniczną na państwa dawnej ententy. Zawarł pakt o nieagresji z Francją i Polską (1932), nawiązał stosunki dyplomatyczne z USA (1933), Czechosłowacją, Rumunią i Bułgarią oraz został przyjęty do Ligi Narodów w 1934. Nieoczekiwaną woltę wykonała radziecka dyplomacja 23 sierpnia 1939 roku, kiedy został podpisany pakt Ribbentrop-Mołotow (formalnie pakt o nieagresji pomiędzy III Rzeszą a ZSRR, który zgodnie z t a j n y m protokołem dodatkowym, stanowiącym załącznik do oficjalnego dokumentu umowy, dotyczył rozbioru terytoriów lub rozporządzenia niepodległością suwerennych państw : Polski, Litwy, Łotwy, Estonii, Finlandii i Rumunii). Zgodnie z postanowieniami tego paktu Armia Czerwona 17 września przekroczyła granicę Polski i zajęła znaczną część terytorium. Po przeprowadzeniu fikcyjnych wyborów obwieszczono wcielenie polskich ziem do republik białoruskiej i ukraińskiej. W podobny sposób proklamowano republiki radzieckie w Litwie, Łotwie i Estonii. Nieograniczona władza Stalina, kontrola wszelkich dziedzin życia przez nomenklaturę partyjną, aparat terroru ukierunkowany na zwalczanie realnych i domniemanych przeciwników władzy oraz zastraszanie społeczeństwa, zakrojona na szeroką skalę militaryzacja kraju, ekonomia oparta na ścisłym centralnym planowaniu inwestycji i centralnej dystrybucji dóbr, kolektywizacja rolnictwa i nacisk na przemysł ciężki oraz produkcję zbrojeniową, wspieranie ruchów komunistycznych w innych krajach, polityka imperialna zmierzająca do podporządkowania innych państw władzy ZSRR to główne cechy KOMUNIZMU W ZSRR. NIEMCY - NAZIZM NAZIZM – narodowy socjalizm czasem określany również jako hitleryzm – totalitarna, rasistowska, antykomunistyczna i antysemicka ideologia Niemieckiej Narodowo-Socjalistycznej Partii Robotników (NSDAP). Niemiecka, skrajna odmiana faszyzmu opierająca się na biologicznym rasizmie,w szczególności na antysemityzmie, czerpiąca z haseł zarówno nacjonalistycznych, jak i socjalnych, trudna do jednoznacznego uplasowania na osi prawica-lewica. Nazizm miał a założeniu odwrócić niemieckich robotników po I wojnie od ideologii komunistycznej i socjalistycznej, w praktyce jego bazę stanowili zrujnowani chłopi, weterani i przedsiębiorcy. Podstawą ideologii był Volkizm (specyficzna, niemiecka ideologia rasizmu o charakterze neoromantycznym, irracjonalnym, w nacjonalizmie i rasizmie niemieckim protestancka teza została przekształcona w doktrynę o istnieniu narodów predestynowanych),stanowiący element dotychczasowej niemieckiej myśli konserwatywnej, stąd też założenia ideologiczne nazizmu często określane są jako prawicowe. Nacjonalizm niemiecki trafił na niezwykle korzystne warunki; Niemcy były zszokowane porażką w I wojnie światowej – panowało powszechne poczucie, że wojna nie została przegrana militarnie lecz politycznie, na skutek zdrady socjaldemokratów, którzy w listopadzie 1918 r. wzniecili rewolucję (“cios w plecy”). Ponadto czteroletnia wojna wywołała nastroje szowinistyczne, które nie znalazły spełnienia i przeistoczyły się w nacjonalistyczną frustrację. Postanowienia Traktatu Wersalskiego wywołały poczucie narodowego upokorzenia co spowodowało powstawanie organizacji nacjonalistycznych, głoszących ideę rewanżu za rok 1918. Upokorzeni w świecie realnym Niemcy, zaczęli szukać recept na bolączki polityczne w mistyce i teozofii “rewolucji niemieckiej”, która dawała proste odpowiedzi i bez kłopotu wskazywała winnych. Szukając alternatywy dla kapitalizmu, nacjonalizm niemiecki znalazł ją w etatyzmie (rodzaj polityki społeczno-gospodarczej państwa o gospodarce mieszanej, państwowo-prywatnej,oznaczający przejmowanie przez państwo administracji nad prywatnymi przedsiębiorstwami lub tworzenie nowych przedsiębiorstw państwowych przy pomocy kapitału prywatnego, a także tworzenie przedsiębiorstw o kapitale mieszanym. Powojenny kryzys gospodarczy, a następnie straszliwe skutki Wielkiego Kryzysu (1929-1933) zachwiały wiarą w kapitalizm. Etatyzm zaczął być postrzegany jako ustój “narodowy”, jedyny alternatywny wobec znienawidzonego liberalizmu i budzącego strach wśród klasy średniej bolszewizmu. Etatyzm likwidował instytucję wolnego rynku, której Niemcy masowo nie akceptowali, ale zachowywał własność prywatną, której mieszczanie nie zamierzali się wyrzec. Etatyzm połączony z niemieckim nacjonalizmem, stworzył ideologiczne podstawy dla nazizmu. Historia nazizmu łączy się trwale z postacią Adolfa Hitlera, najbardziej znanego polityka tego ruchu, wodza III Rzeszy. W 1919 roku Hitler wstąpił do liczącej zaledwie 64 członków prawicowej Deutsche Arbeiterpartei (DAP) i w przeciągu dwóch lat, przekształcił ją w Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP), w której sprawował niemalże nieograniczoną władzę. Po przejęciu władzy w partii, Hitler wprawdzie zachował słowo “socjalizm”, odrzucając tę ideologię i nie odwołując się do niej, według nazistów człon ten w nazwie partii oznaczał po prostu zobowiązanie jednostki do wspólnoty narodowej. W 1928 partia była w rozsypce, ale została szybko odbudowana przez Hitlera, jednak nadal nie stanowiła poważnej siły politycznej – liczyła około 30 tys. członków. Jej wyniki były mierne. Wielki Kryzys Gospodarczy spowodował załamanie się popularności wszystkich partii liberalno-demokratycznych. Miliony bezrobotnych lub przerażonych groźbą bezrobocia Niemców poszukiwało cudownej recepty na uzdrowienie gospodarki i “męża opatrznościowego”, który uratowałby ich przed pauperyzacją (w skrócie: obniżenie stopy życiowej). Była to znakomita koniunktura dla ruchów skrajnych – w siły rosły partie anty systemowe. W początkowej fazie narodowi-socjaliści pozyskiwali głównie chłopów, weteranów wojennych, drobnomieszczaństwo. Z biegiem czasu Hitlerowi, swoim anty bolszewizmem udało się zyskać sympatię kapitalistów i burżuazji. NSDAP nie tylko koncentrowała się w tym czasie na antysemityzmie i ideologii rewanżu, lecz także na demagogii socjalnej; licytując się wręcz z komunistami wolą reform społecznych, wysokością proponowanych zasiłków oraz ilością możliwych do stworzenia miejsc pracy. Zwycięstwo ułatwił nazistom internacjonalistyczny charakter komunizmu, który nie był akceptowany przez szerokie kręgi niemieckiego społeczeństwa, wolały one głosować na Hitlera. Ideologia Hitlera głosiła wyższość narodu niemieckiego, należącego do “rasy aryjskiej”, w stosunku do innych ras i narodów, a w szczególności nad Żydami i Cyganami. Ideę tę połączono z koncepcją “nadczłowieka”, wyższego moralnie, intelektualnie i duchowo w stosunku do “podludzi” i wywodzono z niej prawo narodu niemieckiego do panowania nad innymi narodami. Poglądy rasowe determinowały w ogromnym stopniu politykę okupacyjną i doprowadziły w późniejszym czasie do holocaustu. Niemiecki narodowy socjalizm był wzorowany na włoskim faszyzmie. Hitler głosił, że “demokracja w swoich założeniach nie jest niemiecka, ale żydowska” i że ma ona na celu wyłącznie zniszczenie “aryjskiego przywództwa”. Dlatego demokracje zastąpiono reżimem totalitarnym, który Rudolf Hess ocenił jako “najnowocześniejszą demokrację świata opartą na zaufaniu większości”. Reżim odrzucał parlamentaryzm, głosząc zasadę silnej ręki i podporządkowania się woli przywódców, a szczególnie wodza narodu i partii NSDAP, którym był Adolf Hitler. Naziści wprowadzili ustrój jednopartyjny oraz zlikwidowali wolną prasę, wolne związki zawodowe i liberalne stowarzyszenia. Postrzegając porządek narzucony Traktatem Wersalskim jako niesprawiedliwy, naziści dążyli do remilitaryzacji, a następnie wcielenia wszystkich ziem zamieszkałych przez Niemców, a więc przede wszystkim Austrii, Wolnego Miasta Gdańska oraz części Czechosłowacji i Polski w obręb Rzesz. Nazizm był daleko posuniętym interwencjonizmem państwowym, mającym na celu zwalczenie wysokiego bezrobocia i hiperinflacji. Wprowadził centralną kontrolę państwa nad przedsiębiorstwami, które formalnie pozostały prywatne choć ich właściciele zostali sprowadzeni do roli kierowników. W praktyce dochodziło do licznych naruszeń prawa własności. Rekwirowano mienie żydowskie i kościelne. Hitler był zdecydowanym przeciwnikiem Kościoła. Ubocznym skutkiem polityki społeczno-gospodarczej NSDAP była także aktywizacja zawodowa kobiet. Utworzone przez Hitlera, 4 listopada 1921 r. oddziały szturmowe (SA), na wzór włoskich Czarnych Koszul, zajmowały się mordowaniem przeciwników politycznych, walką z opozycją i pogromami Żydów. Gestapo czyli tajna policja, utworzona 23 kwietnia 1933 r. która w sposób bezwzględny zwalczała wszelkie przejawy oporu. Ustawa uczyniła Gestapo legalną instytucją, ale jednocześnie stawiała ponad prawem. Od decyzji Gestapo nie przysługiwało prawo odwołania do sądu. Kolejna jednostka paramilitarna to SS. Obiema formacjami dowodził Himmler. W październiku 1933 r. Hitler podjął decyzję o wystąpieniu Niemiec z Ligi Narodów. 1934 roku bezwzględnie rozprawił się z opozycją w łonie SA oraz innymi przeciwnikami politycznymi. Podczas twz. “nocy długich noży” z 29 na 30 czerwca zamordowano około 400 osób, oskarżonych potem o przygotowywanie zamachu stanu. Ideologia faszyzmu (hitleryzmu) doprowadziła do powstania w Niemczech państwa totalitarnego, które swoją ekspanscjonistyczną, mocarstwową polityką doprowadziło do wybuchu II wojny światowej. Rządy faszystów to terror, ludobójstwo i zbrodnie wojenne, to pełna kontrola przemysłu. Monopolistyczna pozycja partii, centralne zarządzanie. Fanatyzm faszystów przekonanych o swojej “nadludzkości”. Wszystkie przedstawione systemy totalitarne noszą cechy autorytaryzmu. Władza koncentruje się w ręku przywódcy i jego najbliższego otoczenia. Przywódca posiada szereg osobistych prerogatyw (przywileje, uprawnienia wynikające z zajmowanego stanowiska), które mają wpływ na politykę państwa. Wszystkie te systemy stosują terror. Życie ludzi podporządkowane jest wszechobecnej kontroli ze strony władzy. Wyznacza ona standardy i normy zachowań, określa status socjalny obywateli, ustala kierunki, obszary i granice aktywności publicznej oraz kształtuje wzorce życia osobistego. Władzę sprawuje jedna partia masowa (np.NSDAP), kierowana przez jedną osobę otoczoną kultem (Mussolini, Stalin, Hitler). Charakterystycznymi cechami państw totalitarnych są autokratyzm (w szczególności zasada wodzostwa), kontrolowanie przez aparat władzy wszystkich dziedzin życia i ingerencja w przekonania, poglądy, zachowania obywateli oraz rozbudowana propaganda (m.in. fałszująca obraz rzeczywistości) i pełna kontrola nad siłami zbrojnymi, policją i wymiarem sprawiedliwości – wykorzystywanymi jako elementy terroru i represji przeciwko społeczeństwu.
