1. Wstęp Mianem patologii społecznej w socjologii określa się zachowanie jednostek i określonych grup społecznych sprzeczne z wartościami lub normami danej kultury. Mogą one dotyczyć zarówno pojedynczych osób, rodzin lub struktur organizacyjnych. Do zakresu zachowań dewiacyjnych zaliczyć można: • Przestępczość • Zachowania patologiczne, dysfunkcyjne wobec rodziny • Samoniszczenie – alkoholizm, narkomania, samobójcze oraz inne działania przeciw własnej osobie • Typy zachowań aspołecznych – działania zmierzające do zaostrzenia konfliktów społecznych, narodowościowych, religijnych, itp. • Dewiacyjne zachowania seksualne – pedofilia, kazirodztwo, gwałty • Inne zachowania występujące na podłożu psychospołecznym – zaburzenia psychiczne, nerwice, itp.
2. Alkoholizm Alkoholizm to jedna z najbardziej rozpowszechnionych patologii w Polsce i na świecie, ciesząca się również bardzo dużym przyzwoleniem społecznym, natomiast abstynencja uważana jest za rzecz nienaturalną. Alkoholicy pochodzą z różnych środowisk i stanowią od 10 do 15 procent społeczeństwa. Nadużywanie alkoholu jest bez wątpienia przyczyną dezorganizacji i rozbicia wielu rodzin. Powoduje to także straty w gospodarce – drastyczne obniżenie jakości i wydajności pracy, absencja i wypadki przy pracy. Jest to także przyczyna wielu innych zachowań patologicznych – przestępczości, wandalizmów czy samobójstw. Istotną kwestią jest temat nadużywania alkoholu wśród nieletnich. Powszechna dostępność napojów alkoholowych w sklepach oraz nieograniczony czas handlu alkoholem sprzyja rozprzestrzenianiu się tego zjawiska. Również i tutaj istnieje społeczne przyzwolenie – widok pijanej młodzieży dzisiaj już nikogo nie dziwi.
3. Narkomania Zjawisko narkomanii zawsze miało swoje miejsce w dziejach ludzkości, choć przez długi czas miało ono charakter sporadyczny i bardziej jednostkowy niż społeczny. Szukanie coraz to nowszych sposobów, ułatwiających rozwiązywanie życiowych problemów oraz rozładowywaniu napięcia, doprowadziło do “rozpowszechniania się” uzależnień, a między innymi właśnie narkomanii. Mimo, iż zjawisko to jest już znane od wielu wieków, żadne z dotychczasowych działań, zmierzających do całkowitego usunięcia lub przynajmniej ograniczenia negatywnych skutków - nie przyniosło oczekiwanych efektów. Zjawisko narkomanii zaczyna obejmować coraz to młodsze pokolenia, a granica wieku osób sięgających po narkotyki, ciągle się obniża. Narkotyki stały się kolejną używką, lecz w przeciwieństwie do innych używek, takich jak kawa, herbata czy nawet alkohol - dokonują one ogromnych spustoszeń w organizmie człowieka. Jak mówią policyjne statystyki - do handlu narkotykami (na terenie Polski) dochodzi w 90% szkół średnich oraz 75% szkół podstawowych. W ostatnim czasie zjawisko nasiliło się za sprawą tzw. funshopów - sklepów w których można legalnie nabyć substancje psychoaktywne. Są one dostępne dla każdego, co sprawia, że często sięgają po nie nieletnie osoby. Wobec braku podstaw prawnych do kwestionowania działalności takich placówek, nie można zakazać handlu w/w substancjami, a uchwalanie stosownych przepisów jest procesem czasochłonnym i długotrwałym, tak więc sytuacja ta utrzyma się zapewne przez jakiś czas. Jak wynika z badań, młodzież po raz pierwszy próbuje narkotyków z ciekawości czy też dla szpanu przed rówieśnikami; zdarza się również, iż powodem jest ciężka sytuacja w rodzinie (np. pijący ojciec, bezrobocie i bezradność rodziców), trudności w nauce czy też miłosny zawód. Niemal wszyscy zaczynają używanie od “niewinnej trawy”, by następnie przekraczać kolejne bariery, często nawet nie zdając sobie sprawy kiedy. 4.a Przemoc: wobec dzieci Według Józefy Brągiel dziecko krzywdzone to takie, które cierpi z powodu niewłaściwego zachowania innych osób - głównie rodziców i opiekunów - w stosunku do niego, a przy tym doznaje poczucia niesprawiedliwości i bezsilności. Proces ten to zarówno zamierzone, jak i nie zamierzone działanie osoby dorosłej, ujemnie wpływające na zdrowie, rozwój fizyczny lub psychospołeczny dziecka. Różne są przyczyny stosowania przemocy wobec dziecka w rodzinie. Generalnie wyróżnia się trzy grupy przyczyn występowania tego zjawiska. Mogą one tkwić w samych dzieciach, na przykład dzieci niechciane, upośledzone, trudne, przewlekle chore czy kalekie. Bardziej powszechne są jednak przyczyny tkwiące w rodzicach. Do takich w pierwszej kolejności należy zaliczyć ich niedojrzałość i młody wiek, brak wiedzy i umiejętności wychowawczych, doznanie maltretowania we własnym dzieciństwie, niski poziom wykształcenia, bezrobocie, wszelkiego rodzaju uzależnienia oraz socjopatia i choroba umysłowa. W drugiej grupie natomiast należy wymienić izolację społeczną rodziny, kłopoty małżeńskie, zbyt duże wymagania stawiane dziecku, a także maltretowanie żony przez męża, gdyż zazwyczaj wiąże się to także ze znęcaniem się nad dzieckiem. Trzeba tu podkreślić również wpływ braku stabilności mogący wynikać z częstej zmiany miejsca zamieszkania oraz z życia w rodzinie, w której tylko jedno z rodziców jest rodzicem naturalnym. Współwystępowanie wymienionych czynników i okoliczności zwiększa prawdopodobieństwo ryzyka występowania przestępczych zachowań rodziców wobec dzieci. Istnieje umowny podział przemocy ze względu na rodzaj stosowanego działania. I tak wyróżnia się zaniedbanie dziecka, które jest uważane czasem za najłagodniejszą formę przemocy, choć to niezaspokajanie potrzeb dziecka niezbędnych dla jego prawidłowego rozwoju obejmuje zarówno jego sferę psychiczną, jak i fizyczną. Kolejnymi klasami są: przemoc fizyczna, psychiczna (emocjonalna) oraz przemoc seksualna.

4.b Przemoc fizyczna Nazywamy nią takie zachowanie wobec dziecka, które wywołuje u niego znaczny ból fizyczny, bez względu na to, czy na jego ciele pozostaną ślady, czy też nie. Zazwyczaj jednak zostają - u maltretowanych dzieci są widoczne uszkodzenia skóry spowodowane kopnięciami, uderzeniami pięścią, pasami, drągami. Dzieci doznające przemocy fizycznej często są pacjentami szpitali - gdzie połamane kończyny, pęknięte kości, wybite zęby czy obrażenia wewnętrzne ich rodzice tłumaczą upadkiem lub niezamierzonym uderzeniem się o mebel. Dorosłych znęcających się nad swoimi dziećmi cechuje duża pomysłowość w wyszukiwaniu sposobów zadawania dzieciom bólu: szczypią je, przypalają papierosem, wyrywają włosy, wiążą sznurami, duszą, a nawet gryzą. Fizycznymi skutkami bicia dzieci może być kalectwo oraz różne choroby somatyczne uwarunkowane uszkodzeniami narządów wewnętrznych lub organicznymi uszkodzeniami mózgu, a nawet śmierć. Jest jednak jeszcze wiele innych, rzadziej dostrzeganych skutków przemocy stosowanej wobec dzieci. Są to poznawcze, emocjonalne i behawioralne następstwa zespołu dziecka maltretowanego. Zaliczymy do nich zarówno brak poczucia bezpieczeństwa, przynależności uczuciowej do osób najbliższych oraz obniżoną samoocenę, jak i nieakceptowanie siebie, poczucie zagubienia, krzywdy i winy, a także trudności w nawiązywaniu kontaktów z otoczeniem. Dzieci, które są ofiarami przemocy fizycznej, przeżywają stany depresyjne i lęki; są egocentryczne, bierne i zależne lub agresywne i nadpobudliwe, ze skłonnościami do autodestrukcji. U dzieci bitych obserwuje się również zaburzenia pamięci, koncentracji uwagi, zaburzenia zachowania i emocjonalne oraz brak poczucia realności. Lista przedstawionych przeze mnie skutków przemocy fizycznej w rodzinie jest imponująca, a są to przecież “tylko” bezpośrednie następstwa zespołu maltretowanego dziecka. Nawet bowiem gdy dziecko zostanie wyrwane ze świata fizycznego bólu i cierpienia, koszmar się nie kończy. Wiele lat później mogą się odezwać odległe skutki maltretowania w dzieciństwie. Osoby takie nadal mają poczucie winy i niską samoocenę. To jednak jedne z łagodniejszych następstw. Dużo poważniejszymi są alkoholizm, narkomania, zaburzenia nerwicowe i nerwice, a także zachowania agresywne i - co może najbardziej dziwić - stosowanie przemocy fizycznej w życiu dorosłym, w tym także wobec swoich dzieci. 4.c Przemoc psychiczna Przemoc psychiczna jest to rozmyślne niszczenie lub znaczące obniżanie możliwości prawidłowego rozwoju dziecka, od wyzwisk poczynając przez emocjonalne odrzucenie po nadmierne wymagania i nieliczenie się z możliwościami rozwojowymi dziecka1.Inaczej mówiąc, jest to wszelkie dokuczanie dziecku bez użycia narzędzi, które jest przyczyną występowania u niego negatywnych przeżyć, “moralnej udręki”. Mimo że nie zostawia śladów na ciele ofiary, wyrządza ogromne spustoszenie w sferze emocjonalnej, poznawczej i behawioralnej dziecka. Konsekwencje tego typu działań są bardzo zbliżone do psychicznych następstw bicia dzieci. Dokuczanie dziecku bez użycia narzędzi wywołuje u niego wiele negatywnych przeżyć: lek, poczucie niesprawiedliwości i bezsensu, świadomość braku miłości rodzicielskiej i wiele innych konsekwencji, takich jak zaburzenia snu, przygnębienie, nerwice, zachowania agresywne, a nawet myśli i próby samobójcze. Ponadto krzyczenie na dzieci i poniżanie powoduje poważne konsekwencje w ich dorosłym życiu. Osoby takie nawet wiele lat później mają poczucie winy, niską samoocenę, a także zaburzone poczucie własnej tożsamości, silną potrzebę kontrolowania innych oraz są psychicznie uzależnione od swoich rodziców. Ofiary przemocy psychicznej cierpią na depresje, nerwice, izolują się od otoczenia bądź odstraszają je swoim perfekcjonizmem lub negatywnymi oczekiwaniami w stosunku do innych. Częstymi następstwami doznanej w dzieciństwie “moralnej udręki” są zachowania przestępcze jej ofiar, a także stosowania przez nie przemocy emocjonalnej w życiu dorosłym. 4.d Przemoc seksualna Seksualne wykorzystywanie dziecka jest najbardziej odrażającą i szkodliwą - ze względu na następstwa, jakie powoduje - formą przemocy. Według Józefy Brągiel jest to wciąganie dziecka w sferę aktywności seksualnej nieadekwatnej do jego etapu rozwojowego, w sferę działań, których dziecko nie rozumie i nie jest w stanie zaakceptować, i które naruszają jednocześnie normy prawne i społeczne. Dziecko jest w takich przypadkach traktowane jako obiekt seksualny, którym dorosły posługuje się w celu zaspokojenia własnych potrzeb. Wyróżnia się trzy rodzaje zachowań w zakresie form seksualnego wykorzystywania dzieci przez dorosłych. Pierwszą grupę stanowią tzw. akty pozbawione fizycznego kontaktu, czyli ekshibicjonizm, podglądactwo, fetyszyzm, obsceniczne telefony oraz eksponowanie ciała dziecka osobom dorosłym w celu zaspokojenia ich seksualnych pragnień. Kolejny rodzaj przemocy seksualnej to czyny skupione na fizycznym kontakcie osoby dorosłej z dzieckiem, do którego zalicza się petting bądź praktyki masturbacyjne. Ostatnią klasę tego typu zachowań stanowią akty noszące znamiona gwałtu, czyli zmuszanie dziecka do stosunków seksualnych. Także w tym rodzaju przemocy wyróżniamy zarówno następstwa bezpośrednie, jak i odległe w czasie oraz następstwa somatyczne i inne, czyli poznawcze, emocjonalne, behawioralne i seksualne. Wśród bezpośrednich skutków somatycznych należy wymienić urazy zewnętrznych narządów płciowych, przerwanie błony dziewiczej, infekcje przenoszone drogą płciową oraz urazy ciała związane ze stosowaniem przemocy fizycznej jako środka do osiągnięcia celu - zaspokojenia seksualnego. Dużo dłuższa jest lista następstw psychicznych: erotyzacja dziecka, zaburzenia snu, fobie, lęki, nerwice, depresje. Ofiary przemocy seksualnej przejawiają prowokacyjne zachowania seksualne wobec swoich rówieśników, wykazują zachowania agresywne i autodestrukcyjne, łącznie z podejmowaniem prób samobójczych, albo wręcz przeciwnie - ich zachowania są regresywne, izolują się. Podobnie jak w przypadku innych rodzajów przemocy dzieci doznające tego typu nadużyć mają problemy w szkole, uciekają z domu, cechują je zachowania przestępcze oraz niska samoocena, poczucie winy i krzywdy. Równie długa jest lista odległych w czasie następstw przemocy seksualnej stosowanej wobec dziecka: lęki, zespoły depresyjne psychozy, zaburzenia osobowościowe i wiele innych skutków występujących także w wyniku stosowania innych rodzajów przemocy. W przypadku nadużyć tego typu występują specyficzne zaburzenia seksualne, takie jak dysparemnia, zaburzenia pożądania u kobiet i negatywne postawy wobec mężczyzn i seksu oraz impotencja u mężczyzn. Tendencje orgiastyczne, sadyzm oraz homoseksualny i biseksualny rozwój orientacji płciowej, pedofilia, transwestytyzm, promiskuityzm, prostytucja i gwałcenie to kolejne skutki nadużyć seksualnych. Ta sama przemoc może również spowodować występowanie odmiennych sytuacji, takich jak trudności w nawiązywaniu kontaktów z płcią przeciwną i niepowodzenia seksualne. Także w tym przypadku ofiary mogą przejawiać tendencje do zachowań o charakterze przestępczym oraz do stosowania przemocy w życiu dorosłym, także wobec dzieci. 5. Samobójstwa Przyczyny podejmowanych prób samobójczych przez młodzież niczym nie różnią w motywacji od zachowań tych podejmowanych osoby dorosłe i najczęściej są to: • poczucie odrzucenia • poczucie krzywdy • niezrozumienie • mała tolerancja na stres • brak umiejętności radzenia sobie z problemami finansowymi • samotność • choroba Rodzina jest miejscem, w którym powinny być kształtowane postawy takie jak: miłość, wzajemna akceptacja, szacunek, uznawanie własnych oraz cudzych praw jak i poczucie własnej i cudzej wartości. W przypadku nie występowania wymienionych postaw w rodzinie, w późniejszych latach mogą u dzieci wystąpić skłonności do przejawiania zachowań agresywnych i autoagresywnych, destruktywnych i samobójczych. Kolejną z przyczyn podejmowanych przez młodych ludzi prób samobójczych są ich kłopoty szkolne, przy czym nie tylko są to problemy z nauką, lecz również takie sytuacje jak: odrzucenie przez rówieśników, konflikty z nauczycielami czy kolegami oraz brak sukcesów i osiągnięć w pozaszkolnych zajęciach. 6. Wnioski Faktem niezaprzeczalnym jest, iż patologie społeczne stanowią ogromny problem dla współczesnego świata, a w tym i dla Polski. Wśród tych wymienionych występują również takie negatywne zjawiska jak realne zagrożenie terroryzmem, coraz trudniejsza sytuacja finansowa większości polskiego społeczeństwa, rosnące różnice w wynagrodzeniach (między osobami znajdującymi się na szczycie “łańcucha zarobkowego”, a tymi samym jego dole. Rosnąca bieda i bezrobocie rodzą frustrację i załamanie; niektórzy uciekają w alkohol czy narkotyki, inni chcąc zapewnić sobie przetrwanie, uciekają się do kradzieży i nawet morderstw. Bardzo podobne problemy zaczęły dzisiaj dosięgać również młodych ludzi, którzy nie wiedzą, czego mogą się spodziewać po swojej przyszłości, nie potrafią podjąć decyzji co do przyszłości. Wszechogarniający wyścig szczurów nakazuje pędzić za wiedzą, a polskie szkolnictwo nastawione jest przede wszystkim na napychanie uczniom głowy mało przydatnymi informacjami. Jak to doskonale przedstawia światowy ranking wyższych uczelni - polski system: zakuć - zdać - zapomnieć - nie sprawdza się. Wymagania nauczycieli przerastają możliwości przeciętnego ucznia, który nie radzi sobie z takim nawałem informacji; dlatego też coraz częściej decyduje się on na używki, mogące mu pomóc podołać tej niemal nadludzkiej pracy. W szkolnym środowisku, lecz i wszędzie indziej

• patologie społeczne rosną w siłę; rodzina straciła dziś na znaczeniu, szkoła przestała edukować, a zwykli ludzie, przytłoczeni codziennością życia, nie wiedzą jak sobie w nim radzić, jak przetrwać.