Terytorium

Terytorium państwowe – część powierzchni Ziemi należąca do określonego państwa ograniczona granicą państwową. Terytorium obejmuje zarówno ląd (z wodami wewnętrznymi), jak i przybrzeżne wody terytorialne wraz z przestrzenią położoną pod powierzchnią i nad powierzchnią lądu i wody. W skład terytorium państwa mogą wchodzić także wyspy i tzw. enklawy lądowe. Nie stanowi natomiast terytorium państwowego teren ambasady, pokład statku morskiego czy samolotu. Jednak zdarzenia, które mają tam miejsce, od strony prawnej traktuje się tak, jakby zaszły na terytorium danego państwa (tzn.

Kup dostęp do treści Dodaj artykuł aby odblokować treść

Termin terytorium jest używany w pr.miedz. w różnych znaczeniach. Z punktu widzenia geofizycznego należy rozróżnić 5 kategorii terytoriów: • lądowe • wodne (wody śródlądowe i morskie) • podziemne • powietrzne • kosmiczne (wraz z ciałami niebieskimi).

Terytorium dzieli się na następujące części:

terytorium nie podlegające suwerenności państwowej, jednak z potencjalną możliwością rozciągnięcia nań władzy (np. powstająca wyspa)
terytorium, na które suwerenność nie może być rozciągnęta (dawne dno mórz i oceanów poza zasięgiem jurysdykcji państwowej)
terytorium państwowe. Rozróżnienie to jest mało przydatne współcześnie, dlatego stosuje się następujące rozróżnienie:
terytorium państwowe, którego cechą główną jest rozciąganie się nań suwerenności;
terytorium powszechnego użytku, to terytorium, które maja prawo badać i eksploatować wszystkie państwa, z których każde oddzielnie wykonuje jurysdykcję w zakresie swej działalności;
terytorium wspólne, to takie terytorium, które zależy od społeczności międzynarodowej, która nim zarządza przez specjalne organizacje międzynarodowe;
terytorium niczyje. Jedna z podstawowych definicji terytorium państwowego brzmi iż jest to określony obszar stanowiący część kuli ziemskiej, podlegający zwierzchnictwu państwa. W ujęciu prawa międzynarodowego sformułowano cztery teorie prawnicze dot. Terytorium.

TEORIA PRZEDMIOTOWA – zakłada, że terytorium stanowi podmiot (obiekt) władzy państwowej. Zgodnie z ta teorią państwo występuje jako równoległy właściciel ziemi. Tymczasem państwo nie posiada własności, gdyż tytuł ten należy do osób fizycznych.
TEORIA PODMIOTOWA – zakłada, że terytorium stanowi istote państwa, a stosunek do terytorium jest stosunkiem państwa do samego siebie. Zamach na integralność jest zamachem na państwo.
TEORIA PRZESTRZENNA – zakłada, że terytorium jest przestrzenią, w obrębie której władza państwowa istnieje i działa.
TEORIA KOMPETENCJI – (sformułowana przez Radnitskyego) zakłada ona, że na terytorium obowiązuje porządek prawny państwa. Państwo może mieć również kompetencje w obcej przestrzeni, np. w związku z okupacją wojenną, chociaż nie nabywa terytorium. Podobnie państwo ma określone kompetencje na morzu pełnym, w przestrzeni kosmicznej…
TEORIA GEOPOLITYCZNA – występują całości terytorialne, w których najsilniejsze państwo sprawuje rolę hegemona.

Terytorium, to przestrzeń wielowymiarowa, wynika z tego, ze granice terytorium państwowego muszą być ustalone w stosunku do państw sąsiednich i morza otwartego., jak również w górę, w stosunku do przestrzeni kosmicznej, która stanowi rzecz powszechnego uzytku, i w głąb. W praktyce wyróżnia się granice lądowe i morskie.

Granice państwa mogą mieć charakter: • orograficzny, czyli uwzględniający właściwości terenu • geometryczny, gdy nie spełniają tego warunku • astronomiczny, gdy pokrywają się z południkiem lub równoleżnikiem geograficznym. Dawniejszy podział na granice naturalne (góry, rzeki) i sztuczne stracił w związku z rozwojem techniki wiele na znaczeniu. Granice między państwami ustalane są w drodze umów. W umowach tych uwzględnia się wszystkie tytuły historyczne, bierze się pod uwagę względy ekonomiczne, komunikacyjne, ludnościowe, etniczne. Opis granic w umowie międzynarodowej, do której załączona jest mapa, stanowi delimitację, po której następuje wytyczenie jej bezpośrednio na miejscu z udziałem przedstawicieli obu stron, czyli demarkacja, z ustawieniem na granicy odpowiednich znaków (słupów granicznych). Specyficznie wygląda delimitacja granicy na rzekach międzynarodowych. Granica może przebiegać jednym z brzegów, środkiem rzeki lub jej głównym nurtem. Specyfiką wykazuje się również delimitacja granicy państwowej w górach. Granica może biec szczytami lub działami wodnymi. Pojęcie terytorium lądowego obejmuje również wody wewnętrzne – rzeki i jeziora. Prawo rzeczne jest prawem traktatowym. Obowiązki w zakresie współpracy rzecznej powstają w granicach zakreślonych umowami międzynarodowymi. Obecnie należy przyjąć następujące definicje rzek:

rzeki, które w swym biegu nie wykraczają poza terytorium jednego państwa, znajdują się pod jego wyłączną i niepodzielna władzą są rzekami narodowymi;
rzeki przedzielające lub przecinające różne państwa i zarządzane przez każde z nich na narodowym odcinku są rzekami wspólnymi;
rzeki przedzielające lub przecinające różne państwa, zarządzane przez organy międzynarodowe i udostępnione dla żeglugi wszystkim państwom, są rzekami umiędzynarodowionymi.
Zwierzchnictwo terytorialne lub suwerenność to stosunek państwa do jego terytorium. Wszystkie osoby (obywatele i cudzoziemcy) i rzeczy znajdujące się na terytorium państwa podlegają jego władzy i prawu, każde państwo może postępować na własnym terytorium tak jak chce, tzn. jak dyktują to jego interesy. Ponieważ zwierzchnictwo terytorialne jest władzą wyłączną, oznacza to, że żadna inna władza nie może działać na terytorium państwa bez jego zgody. Zatem państwo ma pełnię władzy na własnym terytorium, ale obowiązujące normy prawa międzynarodowego (zwyczajowe i umowne) nakładają nań w tym względzie pewne ograniczenia. Zasada zwierzchnictwa terytorialnego, a więc suwerenności terytorialnej oznacza: • że te, kto powołuje się na ograniczenie zwierzchnictwa terytorialnego, tzn. pełnej władzy i kompetencji państwa, musi dowieść, iż ograniczenie takie wynika z konkretnej normy prawa międzynarodowego, wiążącej dane państwo • że każde państwo związane jest tylko takimi ograniczeniami, jaki uznało, przyjmując konkretne zobowiązania międzynarodowe Tak więc na własnym terytorium można robić wszystko, co nie jest zakazane przez prawo międzynarodowe. Zwierzchnictwo terytorialne może być ograniczone na rzecz społeczności międzynarodowej, czyli na rzecz wszystkich państw i ich obywateli (np. prawo przepływu przez obce morze terytorialne lub immunitety jurysdykcyjne dla dyplomatów) lub na rzecz niektórych konkretnych państw (np. umowy tranzytowe). Jeśli chodzi o działalność podejmowaną przez państwo na obszarze innego państwa, które może spowodować szkodliwe skutki (w sensie fizycznym) obowiązuje zasada: żadne państwo nie może korzystać z własnej suwerenności terytorialnej w sposób, który narusza suwerenność terytorialną drugiego państwa. Zwierzchnictwo personalne państwa to władza państwa (opieka) nad wszystkimi obywatelami tego państwa, czyli nad:  obywatelami zamieszkującymi w kraju  obywatelami przebywającymi czasowo za granicą  personelem placówek dyplomatycznych i konsularnych tego państwa za granicą  obywatelami pełniącymi służbę wojskową wobec tego kraju za granicą  wszystkimi obywatelami przebywającymi na statkach, samolotach tego państwa (gdziekolwiek by się nie znajdowali).

Państwo ma zwierzchnictwo terytorialne na własnym terytorium, czyli suwerenność, a więc wszystkie osoby i rzeczy znajdujące się na tym terytorium podlegają jego władzy i prawu. Są jednak pewne ograniczenia suwerenności na rzecz wszystkich państw, lub tylko wybranych. Przykładem jest prawo nieszkodliwego przepływu przez obce morze terytorialne, immunitet jurysdykcyjny obcych dyplomatów, umowa terytorialna w sprawie tranzytu, a także ograniczenie wynikające z możliwości zaszkodzenia drugiemu państwu. Żadne państwo nie może korzystać z własnej suwerenności w taki sposób, który naruszałby suwerenność terytorialną innego państwa. Szczególnymi ograniczeniami suwerenności terytorialnej są obszary zdemilitaryzowane i zneutralizowane, lub pobyt obcych sił zbrojnych na terenie państwa. Demilitaryzacja jest to przewidziane przez umowę międzynarodową działanie zmierzające do zniszczenia, wyburzenia lub przekazania na cele pokojowe stałych urządzeń wojskowych oraz utrzymywanie wskazanego stanu zbrojeń przez określony czas. Stefa zdemilitaryzowana – porozumienie dwóch lub więcej państw co do niefortyfikowania i niestacjonowania oddziałów w obrębie szczególnej strefy terytorialnej. Neutralizacja – wyłączenie określonej części terytorium z ewentualnych przyszłych działań wojennych. Zmiana terytorialna obejmuje takie nabytki, utratę lub zmianę terytorium, wskutek, których nie przestaje istnieć państwo (rozumiane jako podmiot prawa międzynarodowego) ani też nie powstaje nowe państwo. Rozróżnia się dwa rodzaje nabycia terytorium lądowego przez państwo: • pierwotne - jeśli państwo nabywa terytorium, które do tego czasu nie pozostawało pod władzą żadnego państwa – zawłaszczenie ziemi niczyjej (okupacja) - dziś traci na znaczeniu, z powodu braku takich terytoriów (ciała niebieskie, księżyc i planety nie podlegają zawłaszczeniu przez państwa); ostatecznie jeśli chodzi o zawłaszczenie ziemi niczyjej ukształtowały się zasady: rzeczywistości (dokonanie efektywnej okupacji, faktyczne objęcie danego obszaru w posiadanie, traktowanie go jako części swego terytorium i wykonywanie tam władzy suwerennej) i jawności (obowiązek notyfikowania innym państwom o dokonanym zawłaszczeniu) – przyrost terytorium - może nastąpić w sposób naturalny (siły przyrody) poprzez zjawiska na wybrzeżu morskim, morzu terytorialnym lub na rzekach granicznych lub sztuczny (działalność człowieka) poprzez budowę na morzu portów, falochronów czy osuszanie części obszaru morskiego • pochodne - jeśli państwo nabywa terytorium, które do czasu nabycia należało do innego państwa; nabycie pochodne terytorium przez jedno państwo jest więc utratą terytorium dla państwa drugiego. Podstawową instytucją tego rodzaju jest cesja terytorialna, która polega na odstąpieniu przez jedno państwo części swego terytorium drugiemu państwu na podstawie umowy międzynarodowej; jest to przeniesienie suwerenności terytorialnej. I państwo nazywane jest cedentem, a II- cesjonariuszem. Niekiedy cesja teryt. Ma postać szczególną, która pozwala ją kwalifikować jako cesję wzajemna, odpłatną lub plebiscytarną. Cesja wzajemna zachodzi wtedy, kiedy dwa państwa w trybie umownym zamieniają się jakimiś częściami swoich terytoriów. Cesja odpłatna polega na tym, że państwo cedent otrzymuje od państwa cesjonariusza w zamian za cedowane terytorium ustaloną w umowie międz. kwotę pieniędzy.- kupno - sprzedaż terytorium. Cesja plebiscytarna ma skomplikowaną konstrukcję prawnomiędzynarodową. O przynależności państwowej jakiegoś terytorium decyduje głosowanie ludności zamieszkałej na danym obszarze.

Obszary morskie jednolite pod względem fizycznym nie są jednolite pod względem statusu prawnego. Najogólniej wody morskie można podzielić na:

Wody wchodzące w skład terytorium państwowego, nazywane wodami terytorialnymi lub morskimi terytorium państwa
Morze otwarte Podział ten nie jest jednak wystarczający, gdyż zarówno wody terytorialne jak i morze otwarte nie są jednolite pod względem prawnym i należy dokonać dalej idącej klasyfikacji: W skład morskiego terytorium państwa wchodzą, bowiem dwie kategorie wód:
wody wewnętrzne
morze otwarte Na wodach wewnętrznych, obejmujących pas wód między brzegiem a tzw. linią podstawową, czyli wewnętrzną granicą morza terytorialnego, państwo sprawuje pełne zwierzchnictwo terytorialne, podczas gdy na morzu terytorialnym rozciągającym się od linii podstawowej w kierunku morza otwartego do maksymalnej granicy 12 mil wykonywanie zwierzchnictwa terytorialnego ograniczone jest istnieniem tzw. prawa nieszkodliwego przepływu statkom innych państw. Biorąc za punkt wyjścia zakres jurysdykcji państwa, obszary morskie można, zatem podzielić na trzy kategorie: A - obszary morskie wchodzące w skład terytorium państwowego B - obszary podlegające w ograniczonym stopniu jurysdykcji lub prawom suwerennego państwa C - na obszary znajdujące się poza granicami jurysdykcji państwowej- dotyczy pytania 12

Ad. A Obszary morskie wchodzące w skład terytorium państwowego Wody wewnętrzne Należą do nich przede wszystkim wody śródlądowe, tj. znajdujące się w obrębie granic państwowych rzeki, jeziora, kanały oraz morza otoczone terytorium państwa, nawet jeśli mają one połączenie z innymi morzami otwartymi. Do wód morskich wewnętrznych należą wody niektórych zatok morskich, ujścia rzek oraz wody portów, red, których brzegi należą do jednego państwa. Konwencja Genewska z 1958r. o morzu terytorialnym i pasie przyległym uważa za wody wewnętrzne wody zatoki, jeśli wejście do niej nie przekracza 24 mil morskich. Za wody wewnętrzne uważa się także wody niektórych „zatok historycznych”, których szerokość wejścia przekracza 24 mile. Wody wewnętrzne ciągną się od rzeczywistego końca lądu do tzw. linii podstawowej (base line), od której liczy się szerokość morza terytorialnego i podlegają całkowitej i wyłącznej władzy państwa. Morze terytorialne Częścią terytorium państwa, obok morskich wód wewnętrznych, jest również jego morze terytorialne (zwane też wodami nadbrzeżnymi, przybrzeżnymi lub wodami terytorialnymi) tj. pas morza określonej szerokości przyległy do brzegu. Morze terytorialne ciągnie się w kierunku morza pełnego, począwszy od linii największego odpływu i tam, gdzie istnieją morskie wody wewnętrzne do ich granicy zewnętrznej (np. od najdalej wysuniętych stałych urządzeń portowych). Morze terytorialne – początkową jego granicę stanowi linia końcowa morskich wód wewnętrznych, a wewnętrzną granicę stanowi linia, na której każdy punkt znajduje się od najbliższego punktu linii podstawowej w odległości równej szerokości morza terytorialnego. Suwerenność państwa nadbrzeżnego rozciąga się także na dno morza terytorialnego i jego wnętrza (Konwencja Genewska). Przyjęto szerokość pasa wód terytorialnych od 3 do 12 mil morskich. Na wodach terytorialnych obowiązuje tzw. prawo nieszkodliwego przepływu statków niewojennych innych państw. Przepływem jest wykonanie żeglugi na morzu terytorialnym bądź to dla przepłynięcia go bez wchodzenia na wody wewnętrzne, bądź dla skierowania się na wody wewnętrzne, bądź też dla wyjścia na pełne morze z wód wewnętrznych (prawo to nie obejmuje prawa przelotu nad tymi wodami). Państwo nabrzeżne nie powinno utrudniać nieszkodliwego przepływu przez morze terytorialne. Statek przepływający przez morze terytorialne przebywa wtedy na terytorium obcego państwa i dlatego obowiązany jest przestrzegać jego przepisów prawnych (nie może bez zezwolenia zajmować się rybołówstwem. Niektóre państwa wymagają zezwolenia na przepływ przez ich morze terytorialne okrętów wojennych. Jurysdykcja państwa nadbrzeżnego (karna, cywilna, administracyjna), w stosunku do statków znajdujących się na jego wodach terytorialnych jest nieco ograniczona przez prawo międzynarodowe (państwo nabrzeżne nie może wykonać jurysdykcji karnej, w celu zatrzymania lub przeprowadzenia śledztwa wobec osoby, która popełniła przestępstwo na pokładzie obcego statku przepływającego przez jego morze terytorialne - chyb, że czyn ten bezpośrednio zagrażał państwu przepływu lub kapitan bądź konsul zażądali od tego państwa pomocy).

Ad B Obszary podlegające w ograniczonym stopniu jurysdykcji lub prawom suwerennego państwa Morski pas przyległy i szelf kontynentalny Obszar poza granicami morza terytorialnego, na który szereg państw rozciąga swą władzę w pewnych dziedzinach dla ochrony swych interesów, nazywamy morskim pasem przyległym. Pas przyległy jest częścią morza pełnego, w związku z czym nie podlega suwerenności państwa, które wykonuje nad nim kontrolę w pewnym tylko zakresie dla ochrony swych interesów celnych, finansowych itp. Morski pas przyległy nie może się rozciągać poza strefę 12 mil, poczynając od linii, służącej za podstawę dla wyznaczenia szerokości morza terytorialnego. Tak, więc szerokość morza terytorialnego i ewentualnego pasa przyległego nie może przewyższać łącznie 12 mil (Konwencja Genewska). Szelf kontynentalny to dno morskie i podglebie obszarów podmorskich przyległych do wybrzeża, lecz położonych poza morzem terytorialnym aż do głębokości 200 m., albo poza te granicę, aż do punktu, gdzie głębokość znajdujących się nad nim wód pozwala na eksploatację naturalnych zasobów wymienionych obszarów. Państwo wykonuje nad szelfem kontynentalnym prawa suwerenne, lecz nie wykonuje ich nad wodami pokrywającymi szelf. Pas wyłącznego rybołówstwa to pas morski leżący poza morzem terytorialnym, na którym państwo nadbrzeżne zastrzega sobie wyłączność rybołówstwa. Strefa ekonomiczna-jest to koncepcja, w której państwo nadbrzeżne posiadałoby suwerenne prawo badania i eksploatacji wszelkich zasobów (zarówno żywych, jak i mineralnych) wód morskich oraz dna morskiego i jego podziemia. Uprawnienia państwa nadbrzeżnego w strefie ekonomicznej są więc jak gdyby sumą uprawnień w pasie wyłącznego rybołówstwa i na szelfie kontynentalnym. Tendencja do rozszerzania władzy państw nadbrzeżnych w celu ochrony ich interesów ekonomicznych (wyłączność eksploatacji bogactw morskich) znalazła w ostatnich latach wyraz w wysunięciu koncepcji tzw. strefy ekonomicznej. Koncepcję tę zaakceptowano. Przeważająca większość opowiadała się za ustaleniem maksymalnej szerokości morza terytorialnego na 12 mil, przy równoczesnym upoważnieniu państw do ustanawiania 200 – milowej strefy ekonomicznej. Przyjmuje się, że państwa nadbrzeżne będą miały w strefie ekonomicznej suwerenne prawa poszukiwania i eksploatacji zasobów żywych i mineralnych. Mówi się, że powinna tam jednak obowiązywać wolność żeglugi oraz inne uznane wolności korzystania z morza pełnego. Jeśli chodzi o rybołówstwo, to powinna być przyjęta zasada pełnego wykorzystania żywych zasobów strefy (jeśli państwo nadbrzeżne nie odławia całości połowów powinno dopuścić tam innych rybaków. Szereg państw już ustanowiło swoje 200 – milowe strefy ekonomiczne krzywdząc tym państwa śródlądowe i państwa o niekorzystnym położeniu geograficznych (takich, które nie mogą ustanowić 200 – milowej strefy).

Morze otwarte – jest to część oceanu światowego, która leży poza morzami terytorialnymi państwa. Obszary morza pełnego nie podlegają władzy żadnego państwa i z których wszyscy mogą korzystać na zasadzie pełnej równości. Obecnie obowiązuje zasada, że morze pełne jest wolne i dostępne dla wszystkich państw i ich obywateli. Jest to tzw. zasada wolności mórz. Sytuację prawna morza pełnego określa zasada wolności mórz. Wolność mórz obowiązuje w całej swojej treści jedynie na morzu pełnym jakkolwiek znajduje odbicie również w sytuacji prawnej morza terytorialnego, jako prawo nieszkodliwego przepływu. Zasada wolności mórz podlega ograniczeniom w czasie wojny. Wolność ta obejmuje: • wolność żeglugi • wolność rybołówstwa • wolność zakładania kabli podmorskich i rurociągów • wolność przelotu nad morzem pełnym Wolności te nie mają charakteru wyczerpującego, możliwa jest np. wolność badań naukowych, wolność eksploatacji zasobów mineralnych dna i podziemia morza pełnego. Zasada wolności mórz nie oznacza anarchii. Na obszarze morza pełnego każde państwo może wykonywać władzę z tytułu zwierzchnictwa okrętowego - w stosunku do statków własnych i z mocy prawa międzynarodowego (zwyczajów i umów międzynarodowych) – w stosunku do statków obcych. W związku z rozwojem techniki i intensywności żeglugi podjęto pewne środki np. w celu zapobieżenia zderzeniom poprzez rozdzielenie różnych kierunków żeglugi i wytyczenie przymusowych tras oraz w celu regulacji zagadnień związanych np. z przewozem ropy naftowej, by nie dopuścić do zatruwania mórz, zachwiania równowagi biologicznej i wyginięcia wielu pożytecznych gatunków. Wolność mórz to przede wszystkim wolność żeglugi. Wolność żeglugi oznacza przede wszystkim, że statki wszystkich państw mogą płynąć po morzu pełnym tam gdzie chcą i jeżeli znajdują się na morzu pełnym, wówczas podlegają wyłącznej władzy i jurysdykcji państwa bandery, a kontrolę nad nimi mogą sprawować jedynie okręty wojenne i statki strażnicze tego państwa. Od zasady wyłącznej kompetencji państwa bandery istnieją wyjątki: • prawo do powszechnej represji piractwa • prawo do pościgu jeżeli przebywający na wodach terytorialnych lub w pasie przyległym, obcy statek handlowy albo znajdujące się na jego pokładzie osoby popełniły czyn niezgodny z prawem państwa nadbrzeżnego, państwo to może statek taki ścigać poza granicami swego morza terytorialnego, schwytać go na morzu pełnym, sprowadzić go do portu i tam sprawce czynu niedozwolonego ukarać; pościg musi być gorący i nieprzerwany • inne prawa wynikające z umów między kontrahentami, np. dotyczące zwalczania przemytu narkotyków? Drugą konsekwencją zasady wolności mórz jest wolność eksploatacji bogactw morskich, która jest określana jako wolność rybołówstwa (w tym połowy innych zwierząt). Obywatele każdego państwa mogą wykorzystywać wszelkie bogactwa morskie teoretycznie bez żadnych ograniczeń. W praktyce jednak stosuje się ochronę bogactw morskich poprzez np. tworzenie stref wyłącznego rybołówstwa, podpisywanie umów dotyczących okresów ochronnych, zakazu użycia określonych narzędzi połowów i wprowadzenia kwot połowowych oraz powołanie do życia kilku regionalnych organizacji rybołówczych. Ostatnio zamiast wolności korzystania z bogactw naturalnych morza pełnego przez wszystkie państwa i ich obywateli, proponuje się uznanie tych bogactw za „wspólne dziedzictwo ludzkości” i poddanie ich międzynarodowej kontroli i zarządowi oraz powołanie do życia organizacji międzynarodowej o szerokich kompetencjach, która zapewniałaby racjonalną eksploatację bogactw morskich. Do wolności mórz należy zaliczyć również wolność zakładania kabli podmorskich i rurociągów, ich ochrona oraz zakaz niszczenia, a także wolność przelotu nad morzem pełnym.

Przestrzeń powietrzna

Potrzeba określenia sytuacji przestrzeni powietrznej wynikła dopiero na początku XX w., kiedy człowiek rozpoczął w niej swoją działalność. Wysuwano zasadniczo trzy koncepcje dotyczące sytuacji prawnej przestrzeni powietrznej. Pierwsza głosiła uznanie wolności przestrzeni powietrznej. Druga przewidywała podzielenie przestrzeni powietrznej na strefy, z których dolna byłaby pod zwierzchnictwem państwa a w górnej panowałby wolność żeglugi. Trzecia mówiła o poddaniu jej pod zwierzchnictwo terytorialne państwa.

Większość państw nie zajęła wyraźnego stanowiska do początku XX w. Interesy gospodarcze państw oraz ich bezpieczeństwo przeważyły nad uznaniem podlegania przestrzeni powietrznej suwerenności państw, co wynikło z roszczeń państw neutralnych w czasie pierwszej wojny światowej, żądających nienaruszalności swoich przestrzeni powietrznych, oczywiście kierując te żądania przede wszystkim w stronę uczestników wojny. Zasada ta została potwierdzona w Konwencji Paryskiej i jest powszechnie obowiązującą normą zwyczajową, co znajduje potwierdzenie w ustawodastwach poszczególnych państw. W efekcie, żadne państwo nie dopuszcza do swojej przestrzeni powietrznej obcych samolotów bez swojej wyraźnej zgody. Takie zezwolenie może wynikać z umowy międzynarodowej (wielo- lub dwustronnej) albo z aktu wewnętrznego państwa i może dotyczyć przelotów wielokrotnych lub jednego konkretnego. Tu należy zaznaczyć, iż w locie statek powietrzny podlega prawu tego państwa, do którego należy przestrzeń powietrzna. Z tego wynika, iż przestrzeń powietrzna nad terytoriami niepodlegającymi suwerenności państwowej jest wolna dla wszystkich, a korzystanie z niej przysługuje na zasadzie równości. Natomiast nad wodami wewnętrznymi i terytorialnymi podlega suwerenności państwa nadbrzeżnego.

Upoważnienie do korzystania z obcej przestrzeni powietrznej wynika z umów międzynarodowych lub aktów wewnętrznych danego państwa pod postacią koncesji lub zezwolenia. Państwa odmiennie traktują dopuszczanie na swoją przestrzeń powietrzną statków cywilnych i państwowych - z reguły zezwalają na przelot tych pierwszych. Odmiennie również są traktowane przeloty regularne i nieregularne, ponadto państwo zezwalając na przelot zachowuje szereg uprawnień niezbędnych do ochrony jego interesów i bezpieczeństwa. W tym celu może wprowadzić obowiązek przekraczania granicy przez tzw. bramy wlotowe i na określonych wysokościach. Może również poddać kontroli statek przebywający w jego przestrzeni powietrznej. Zezwala się również na tworzenie stref w których przeloty mogą być zakazane lub ograniczone w celu ochrony bezpieczeństwa publicznego i tajemnicy wojskowej. Zakazy te są stosowane jednakowo do wszystkich obcych statków jak i do swoich własnych. W praktyce państwa określają korytarze powietrzne, w których poruszają się samoloty. Ponadto każde państwo w trybie nadzwyczajnym może wprowadzić zakaz przelotów nad jego terytorium lub jego częścią, pod warunkiem, że ograniczenia te będą stosowane bez dyskryminacji. Statek, który nie stosuje się do przepisów regulujących przeloty, może zostać zmuszony do lądowania.

Międzynarodowe przeloty powietrzne odbywają się na podstawie zezwoleń i przywilejów, które nazywane są „pięcioma wolnościami lotniczymi”. Dwie pierwsze to wolności techniczne, nazwane inaczej tranzytowymi ustalone w 1944 r. Należą do nich prawo przelotu bez lądowania i prawo lądowania technicznego (niehandlowego).

Prawo przelotu nad terytorium jest wolnością podstawową, bez której nie mogłaby istnieć międzynarodowa żegluga powietrzna. Prawo lądowania technicznego to prawo lądowania np. w celu uzupełnienia zapasu paliwa, dokonania przeglądu technicznego lub wymiany załogi. Zabronione zaś jest zabieranie lub pozostawianie pasażerów lub towarów.

Trzy następne wolności (również z 1944 r.) nazwane są handlowymi i należy do nich prawo przewożenia pasażerów i ładunków z państwa przynależności statku powietrznego, prawo zabierania pasażerów i ładunku do państwa przynależności statku powietrznego, prawo zabierania pasażerów i ładunku do państw trzecich, a także prawo przywożenia pasażerów i ładunku z tych państw. Trzecia i czwarta z wolności lotniczych są niezbędne do prawidłowego działania międzynarodowej żeglugi powietrznej, natomiast wolność piątą przyznaje się bardzo rzadko, gdyż traktuje się ją jako wolność nadzwyczajną. Nie przyznając jej, wiele państw chroni swoich przewoźników. Polska, jak wiele innych państw nie jest jej stroną, honorując oczywiście cztery pierwsze wolności.

Przestrzeń kosmiczna Przestrzeń kosmiczna – przestrzeń poza obszarem ziemskiej atmosfery. Za granicę pomiędzy atmosferą a przestrzenią kosmiczną przyjmuje się umownie wysokość 100 km nad powierzchnią Ziemi, gdzie przebiega umowna linia Karmana. Ściśle wytyczonej granicy między przestrzenią powietrzną a przestrzenią kosmiczną nie ma. Fizycy przyjmują 80–100 km. Charakteryzuje się występowaniem wysokiej próżni, co uniemożliwia rozchodzenie się w niej fal dźwiękowych, a także bardzo utrudnia wymianę cieplną (przekazywanie ciepła może odbywać się jedynie na drodze promieniowania). Przestrzeń kosmiczną przenika ze wszystkich stron promieniowanie kosmiczne, w tym niebezpieczne dla życia promieniowanie jonizujące – fale elektromagnetyczne w zakresie promieniowania rentgenowskiego i promieniowania gamma oraz wysokoenergetyczne naładowane cząstki. W przestrzeni kosmicznej, w okolicach orbity Ziemi, ciała wystawione na bezpośrednie działanie promieni słonecznych rozgrzewają się do temperatury przekraczającej 100 °C, natomiast pozostające w cieniu oziębiają się nawet poniżej –180 °C. Za najważniejszą umowę międzynarodową w obrębie prawa kosmicznego uważa się Układ o zasadach działalności państw w zakresie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi (zwany też w skrócie Traktatem o Przestrzeni Kosmicznej) z 1967 roku. Prawo kosmiczne tworzone jest przez Komitet do spraw Pokojowego Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej założonego w 1959 roku rezolucją Zgromadzenia Narodów Zjednoczonych. Do Komitetu należy 65 członków w tym Polska. Do podstawowych umów międzynarodowych dotyczących przestrzeni kosmicznej należą: • Deklaracja zasad prawnych rządzących działalnością państw w zakresie badania i wykorzystywania przestrzeni kosmicznej Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 1962 roku. • Układ o zasadach działalności państw w zakresie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej łącznie z księżycem i innymi ciałami niebieskimi z 1967 roku. • Umowa o ratowaniu kosmonautów, powrocie kosmonautów i zwrocie obiektów wypuszczonych w przestrzeń kosmiczną z 1968 roku. • Konwencja o międzynarodowej odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez obiekty kosmiczne z 1972 roku. • Konwencja o rejestracji obiektów wypuszczonych w przestrzeń kosmiczną z 1975 roku. • Układ normujący działalność państw na Księżycu i innych ciałach niebieskich. Opracowano także wiele zasad prawnych traktujących między innymi o wykorzystaniu przestrzeni kosmicznej, wykorzystania energii nuklearnej w przestrzeni kosmicznej, wykorzystywania sztucznych satelitów, współpracy wszystkich państw w dziedzinie badania i wykorzystywania kosmosu. Przestrzeń kosmiczna jest dobrem wspólnym i może być użytkowana tylko w celach pokojowych. Państwa ponoszą międzynarodową odpowiedzialność za swą działalność w kosmosie, między innymi za obiekty tam wysłane. Konwencja z 29 marca 1972 roku przyjmuje zasadę odpowiedzialności absolutnej państwa wypuszczającego obiekt kosmiczny za szkodę wyrządzoną na powierzchni ziemi lub statkowi powietrznemu. Państwo, które poniesie szkodę lub którego obywatele lub osoby prawne poniosą szkodę, może przedstawić roszczenie o odszkodowanie. Zakazane jest przez prawo międzynarodowe zakładanie baz wojskowych, fortyfikacji, przeprowadzania manewrów wojskowych, testowania jakichkolwiek rodzajów broni na ciałach niebieskich (Układ Moskiewski o zakazie prób broni nuklearnej w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą z 1963 roku, rozszerzony w traktacie z 1967 roku o zapis o zakazie wprowadzania na orbity okołoziemskie obiektów przenoszących broń jądrową lub jakiekolwiek inne rodzaje broni masowego rażenia). Normy regulujące zasady współpracy państw w kwestii ratownictwa uznają kosmonautów za wysłanników ludzkości i nakazują udzielenia im wszelkiej możliwej pomocy (umowa o ratowaniu kosmonautów, powrocie kosmonautów i zwrocie obiektów wypuszczonych w przestrzeń kosmiczną podpisana w 1968 roku). Ogólnie przyjęte jest, że przestrzeń kosmiczna rozpoczyna się od 90 do 100 km od powierzchni Ziemi. Ponieważ najniższe punkty orbit sztucznych satelitów Ziemi, położone są właśnie na wysokości około 90 km. W ramach międzynarodowego prawa kosmicznego zawiera się także współpraca międzynarodowa dotycząca telekomunikacji oraz teledetekcji (Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny - ITU). Globalny system łączności satelitarnej zapewniają: Międzynarodowa Organizacja Łączności Satelitarnej powstała na postawie umowy podpisanej w 1964 roku w Waszyngtonie - INTELSAT, INMARSAT - Międzynarodowa Organizacja Morskiej Łączności Satelitarnej. Sztuczne satelity Ziemi mogą być też wykorzystywane w meteorologii (WMO - Światowa Organizacja Meteorologiczna), geodezji czy kartografii. W 1973 roku Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny uznał częstotliwości radiowe i orbitę geostacjonarną za ograniczone zasoby naturalne, które muszą być wykorzystywane efektywnie i ekonomicznie.