Urazy psychiczne są nieodłącznym elementem naszego życia – niezmiennym losem człowieka. Nieszczęścia towarzyszą ludziom od zawsze: dostajemy złe informacje, dotykają nas choroby, nieszczęścia; ludzie których kochamy odchodzą od nas, starzejemy się i umieramy. W zasadzie teoretycznie powinniśmy być przygotowani na wiele z powyższych sytuacji, albo przynajmniej znać sposoby radzenia sobie z takimi zdarzeniami. Niestety czasami jednak pojawia się coś, co przekracza zwyczajne niepowodzenia. Skutki niektórych nieszczęść są tak druzgoczące, wyniszczające i długotrwałe, że zostały uznane za odrębną kategorię diagnostyczną - zespół stresu pourazowego, zaburzenie stresowe pourazowe, PTSD (ang. posttraumatic stress disorder) - rodzaj zaburzenia lękowego będący efektem przeżycia traumatycznego wydarzenia. Pierwsze naukowe obserwacje sięgają końca XIX w. opierając się na skutkach wojny secesyjnej prowadzone były przez francuskich uczonych. Kolejne doświadczenia, z okresu pierwszej wojny światowej, przyniosły efekty w postaci wprowadzenia ustawodawstwa przyznającego prawo do rekompensaty za obrażenia doznane w wyniku wypadków. Dociekano związków między traumą a histerią. Badania takie prowadzono w paryskim szpitalu Salpeterie . M. Horowitz uważa, że „traumatyczne wydarzenie to takie, które nie może być przez ofiarę włączone do wewnętrznego schematu siebie w relacji ze światem. Wydarzenia te burzą podstawowe założenia jednostki co do bezpieczeństwa w świecie, pozytywnej wartości JA oraz naturalnego porządku rzeczy.” Typologię zdarzeń traumatycznych przedstawił B. Dudek uświadamiając nam jednocześnie, że z takimi sytuacjami w życiu przeciętna osoba ma szansę spotkać się bardzo często albo jako ofiara, albo świadek takiego zdarzenia lub po prostu jako osoba pomagająca poszkodowanemu.

B. Dudek dzieli zdarzenia traumatyczne na: I. Katastrofy: 1) katastrofy naturalne (huragany, trzęsienia ziemi, powodzie itp.) 2) katastrofy spowodowane przez człowieka (wypadki komunikacyjne, budowlane, pożary) II. Przemoc między ludźmi: 1) przemoc strukturalnie zorganizowana (wojna, tortury) 2) przestępstwa polityczne (uprowadzenia, zabójstwa) 3) czyny kryminalne a) w rodzinie (przemoc fizyczna, wykorzystanie seksualne) b) poza rodziną (przemoc fizyczna, gwałty, napady, rozboje) .

M.J. Horowitz, jest uznawany za jednego z największych znawców problematyki stresu traumatycznego. Wyodrębnił on pięć jego faz z możliwością ich naprzemiennego występowania i elastycznego powrotu do wcześniejszych etapów radzenia sobie z traumą: I faza: krzyku – obejmuje bezpośrednią reakcję na poważne zdarzenie stresowe (występują w niej silne emocje strachu, smutku i wściekłości); II faza: zaprzeczania – cechuje ją ignorowanie zagrożeń i strat, zmniejszenie aktywności); III faza: intruzja (wdzieranie się) – nacechowana nadmierną czujnością, paniką, stałym pobudzeniem i kompulsjami); IV faza: przepracowanie – przejawia się poprawą w zakresie kontroli myśli, uczuć, związków z innymi); V faza: uwalnianie się od traumy – oznacza względny koniec aktywnych faz przetwarzania informacji i zdarzeń życiowych (poczucie bycia jednością, odbudowa poczucia wewnętrznej spójności, otwartość na świat i własną aktywność) . Coraz częściej można zauważyć, iż medycyna traktuje jako stres traumatyczny również przeżywanie takich wydarzeń, jak: poważna choroba, mogąca zakończyć się zejściem śmiertelnym (m.in. zawał serca, transplantacja, czy np. zakażenie wirusem HIV).

Obecne kryteria diagnostyczne PTSD zakłada spełnienie kilku warunków: Kryterium A: występowanie stresora traumatycznego, które definiujemy jako zdarzenie/zdarzenia, w których osoba doświadcza osobiście/jest świadkiem/lub jest skonfrontowana z faktem narażenia życia, śmiercią lub poważnym zranieniem lub groźbą wystąpienia wyżej wymienionych zjawisk w stosunku do siebie lub innych, reagując: silnym strachem, przerażeniem lub bezradnością. Kryterium B: są to objawy ponownego doświadczania (jeden lub więcej).  Natrętne wspomnienia,  niepokojące sny,  zjawiska dysocjacyjne (zaburzenia pamięci na tle emocjonalnym),  psychologiczny i fizyczny dyskomfort związany z przypominaniem zdarzenia,  flash-back’s (złudzenie, że traumatyczne wydarzenie rozgrywa się jeszcze raz). Kryterium C: to unikanie i objawy odrętwienia psychicznego (trzy lub więcej).  unikanie myśli, uczuć, rozmów związanych z wydarzeniem;  unikanie miejsc, sytuacji lub osób, które są reminiscencją zdarzenia;  niemożność przypominania sobie ważnych okoliczności zdarzenia;  zawężenie zainteresowań;  wyobcowanie,  unikanie ludzi;  stępienie afektu (zmniejszenie intensywności ekspresji emocji lub jej brak);  poczucie braku przyszłości. Kryterium D: objawy pobudliwości (dwa lub więcej):  zaburzenia snu,  zaburzenia koncentracji uwagi,  wybuchy gniewu lub irytacji,  wzmożona czujność,  wygórowane reakcje przestrachu. Kryterium E: czas trwania — minimum miesiąc Kryterium F: fakt, że objawy wywołują dyskomfort i zaburzenie funkcjonowania .

Niestety dodatkowym czynnikiem wywołującym niejako zamazanie obrazu klinicznego zaburzeń po stresie pourazowym, który utrudnia postawienie diagnozy, a co za tym idzie leczenie i powrót do zdrowia psychicznego bywa problem z nadużywaniem alkoholu lub leków czy nawet narkotyzowanie się. Osoba, która doznała urazu traumatycznego może żyć jakby pomiędzy dwiema skrajnościami: z jednej strony nie pamięta zdarzeń, szczegółów sytuacji urazu, ma niekontrolowane emocje, działa nerwowo, a z drugiej strony pod wpływem czynników kojarzących się z traumą takich jak sceny oglądane w telewizji, czy artykuły w gazetach, przeżywa na nowo sytuację urazową w natrętnych wspomnieniach i koszmarach sennych, pojawia się pustka i obojętność uczuciowa oraz całkowity brak inicjatywy. Symptomy stresu pourazowego mogą pojawić się natychmiast po traumatycznym zdarzeniu (lub po okresie utajenia nawet do kilku miesięcy, rzadko przekraczając pół roku), jednakże zaburzenie może być zdiagnozowane dopiero wtedy, gdy jego symptomy utrzymują się co najmniej przez miesiąc, prowadząc do stanów wyczerpania oraz powodując klinicznie istotne trudności lub upośledzenie funkcjonowania danej osoby w sferze społecznej, zawodowej lub innych ważnych dziedzinach życia. Przebieg jego jest falujący, zmienny. W większości przypadków objawy ustępują całkowicie. U niewielkiego odsetka osób zaburzenie może mieć przebieg przewlekły, kilkuletni, z przejściem w trwałą zmianę osobowości . Obecnie prowadzone są badania dotyczące stresu pourazowego u weteranów wojen, ofiar gwałtu, ataków terrorystycznych, wypadków komunikacyjnych jak też ofiar katastrof naturalnych

Samo przeżywanie przez ludzi traumy można podzielić ze względu na sposób przeżywania traumy:

1. ze względu na udział w wydarzeniu o charakterze masowym (np. katastrofie technicznej, naturalnej), którego następstwa są zgoła inne niż indywidualne doświadczenie traumatyczne wynikające z np. wypadku drogowego, w pracy. Jeśli chodzi o wymiar katastrofy, gdy w jednym miejscu jest wiele osób wymagających pomocy, angażuje społeczeństwo, wywołuje szerokie zainteresowanie mediów, sami poszkodowani zaś nierzadko funkcjonują w roli tragicznego bohatera. Ofiary takiej katastrofy są w pewnym sensie skazane na pomoc ze strony innych osób, co może utrudniać wyrażanie bezsilności, gniewu, żalu czy złości.
2. w przypadku indywidualnego przeżywania cierpienia zgoła inny jest wymiar poczucia krzywdy, wstydu oraz odmienny sposób ich odczuwania. Literatura podaje również, czynniki podatności danej osoby poprzedzające traumę, od których zależy wystąpienie stresu pourazowego. Najczęściej wspomina się o wczesnej traumatyzacji (powodowanie trwałych zmian w psychice w wyniku oddziaływania silnych, negatywnych bodźców), przygotowaniu do zdarzenia, wielkości stresora oraz reakcji podczas jego trwania. Wystąpienie objawów tej jednostki chorobowej związane jest temperamentem, czy reakcjami emocjonalnymi danej osoby. Ważna też jest rola środowiska predysponującego do podwyższonego ryzyka wystąpienia stresu pourazowego. Środowiskiem takim może być rodzina patologiczna, gdzie częste jest narażenie na przemoc i traumę, natomiast brakuje wsparcia emocjonalnego. Innym czynnikiem podatności osoby na traumę jest młody wiek, płeć żeńska, niepewność siebie, introwersja, podwyższony poziom lęku, czy postawiona diagnoza psychiatryczna. W tym miejscu można wspomnieć o adaptacji potraumatycznej osób narażonych na silny bodziec stresowy. Zależy ona od wielu czynników, wśród których można wyróżnić:

• wcześniejszy typ osobowości, temperamentu,
• cechy biologiczne oraz cechy środowiska,
• wcześniejsze doświadczenie,
• historię rodzinną, reakcję środowiska,
• wsparcie społeczne,
• styl radzenia sobie,
• inne życiowe zdarzenia. Dużo zależy również od czynników kulturowych, czy postawy osób najbliższych chorego: rodziny, czy przyjaciół. Z wystąpieniem stresu pourazowego niektórzy łączą wystąpienie stresu pourazowego nawet z historią chorób psychicznych w rodzinie. Terapia Większość ofiar przemocy nigdy nie szuka fachowej pomocy, aby poradzić sobie z przebytą traumą. Jednak bardzo ważne jest wczesne rozpoczęcie terapii psychologicznej, a nawet wprowadzenie terapii całych rodzin, mającej na celu naukę wspierania chorego przez bliskich. Powinna być ona jak najkrótsza, skoncentrowana na sytuacji traumatycznej i reakcji na nią. Bywa, że jest prowadzona w formie grupowej, gdzie wykorzystywane jest wzajemne wspieranie się ofiar, które przeżyły podobne zdarzenia, urazy. Taka terapia grupowa pomaga poszkodowanym odnaleźć się w grupie, daje poczucie akceptacji, ogranicza osamotnienie i izolację. Jako jedną z metod wspierania leczenia terapeutycznego stosuje się również muzykoterapię i techniki relaksacyjne. W niektórych przypadkach zachodzi konieczność wprowadzania leczenia farmakologicznego. Leki powodują poprawę objawową. Ograniczają impulsywność, myśli samobójcze, czy zachowania agresywne. Pomagają radzić sobie z bezsennością, koszmarami sennymi, czujnością osoby poszkodowanej. Leczenie może przynieść poprawę nawet po wielu latach od wystąpienia objawów, stąd duży nacisk kładziony jest na terapię psychologiczną.

Celem leczenia zaburzeń po stresie traumatycznym jest przywrócenie kontroli nad sobą i otaczającą rzeczywistością oraz odzyskanie poczucia siły i kontroli. Czynniki te pozwalają normalnie funkcjonować w społeczeństwie osobom, które przeżyły traumę. Terapeuci mają za zadanie znalezienie takich metod i technik oddziaływania na pacjenta, aby zapewnić mu szybką i skuteczną ulgę, a także stabilizację emocjonalną na przyszłość.

Bibliografia

1. B. Borys Psychiczne następstwa wydarzeń i sytuacji ekstremalnych: ich ocena oraz formy pomocy. Akademia Medyczna, Gdańsk 2002
2. A. Holiczer, M. Gałuszko, W. Cubała, Zaburzenie stresowe pourazowe - opis ewolucji koncepcji zaburzenia i podejść terapeutycznych, Psychiatria, tom 4, nr 1, 2007
3. M. J. Horowitz [za:] M. Lis-Turlejska, Stres traumatyczny. Występowanie, następstwa, terapia. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2002
4. ICD-10, Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne, „Vesalius”, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Kraków–Warszawa,1997
5. J. Heitzman, Reakcja na ciężki stres i zaburzenia adaptacyjne [w:] S. Pużyński, J. Rybakowski, J. Wriórka, Psychiatria, tom 2, Wrocław 2011
6. J.Strelau, Osobowość a ekstremalny stres, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004