Identyfikacja bezpieczeństwa społecznego. Obszarem bezpieczeństwa narodowego Polski, który nabiera kluczowego znaczenia w XXI w., jest bezpieczeństwo społeczne, które jest najogólniej rozumiane jako ochrona egzystencjalnych podstaw życia ludzi oraz zapewnienie im możliwości zaspokajania indywidualnych potrzeb czyli materialnych i duchowych oraz realizacji aspiracji życiowych przez tworzenie warunków do pracy i nauki, ochronę zdrowia oraz gwarancje emerytalne. Bezpieczeństwo jest jedną z naczelnych wartości we współczesnym świecie oraz jedną z kategorii, którą można rozmaicie rozumieć. Zarówno przez człowieka, grupy społeczne także społeczności międzynarodowe. W koncepcjach psychologicznych, szczególnie w psychoanalizie i psychologii humanistycznej, wskazuje się na podstawowe znaczenie zaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa do prawidłowego rozwoju i funkcjonowania jednostki oraz grup społecznych. Owe bezpieczeństwo przede wszystkim utożsamia się z brakiem zagrożenia. Bezpieczeństwo definiuje się z perspektywy pewnych cech i wartości oraz celów, które stanowią o nim. Są to: pewność istnienia, przetrwania, warunki rozwoju tożsamości i aktywności oraz funkcjonowania poszczególnych jednostek i zbiorowości, zaspokojenie podstawowych potrzeb i obrona przed ich utratą, równowaga z konfliktogennym z natury otoczeniem, integralność i niepodległość, zapobieganie konfliktom i możliwość obrony przed nimi, zachowanie tożsamości, życie w dobrobycie i zadowoleniu. Jest to swego rodzaju, pozytywny sposób definiowania bezpieczeństwa. Mówiąc o bezpieczeństwie społecznym, które jest motywem przewodnim tego referatu, obejmuje również całokształt działań prawnych, organizacyjnych, a także wychowawczych, realizowanych przed podmioty rządowe, pozarządowe oraz poprzez samych obywateli. Których celem jest zapewnienie pewnego poziomu życia osobom, rodzinom, grupom społecznym oraz nie dopuszczenie ich do marginalizacji i wykluczenia społecznego. W dużej mierze chodzi tu o zapewnienie pomocy ludziom, będącym czasowo bądź trwale niezdolnym do pracy oraz tym, którzy przez własną niezaradność znaleźli się w trudnych sytuacjach życiowych. Istnieje również grupa ludzi, którzy ze względu na zaistniałe okoliczności tzw. zewnętrze, np. powódź czy pożar doświadczyli pogorszenia warunków życia. (Warto jednak zaznaczyć, iż oferowana pomoc i wsparcie społeczne nie może prowadzić do tzw. bezradności i bierności obywatelskiej, czyli oczekiwania, że państwo rozwiąże za obywateli wszystkie problemy życiowe.) Jednym z podstawowych motywów, jaki skłonił jednostki i społeczności do utworzenia państwa, było zapewnienie sobie bezpieczeństwa. Państwo pełni więc ze swej natury funkcje usługowe, zarówno wobec jednostki, jak i grup społecznych. Dlatego też powinno tak organizować przestrzeń społeczną, gospodarczą i polityczną, aby stworzyć dla podmiotów, które go ustanowiły, warunki bezpiecznej egzystencji. Najogólniej ujmując, wszystko, co czyni, czyni dla dobra społeczeństwa, zapewniając mu warunki trwania, przetrwania i rozwoju. Państwo, prowadząc politykę zagraniczną, wewnętrzną, finansową, gospodarczą czy edukacyjną ma na celu określony dobrostan ludzi, których reprezentuje. Po obszernym zdefiniowaniu bezpieczeństwa społecznego, należy również odnieść się do jego podstaw teoretycznych. Ze względu na brak badań podstawowych rozpatrujących bezpieczeństwo społeczne w aspekcie bezpieczeństwa narodowego teoretyczne rozważania opierać należy na teoriach i badaniach dotyczących: • istoty i natury osoby oraz życia społecznego (w obszarze personalizmu wskazuje się na podmiotowy charakter osoby. Człowiek tylko z racji tego, że jest osobą (personą) posiada zespół praw wolnościowych i społecznych. Prawa społeczne pozwalają człowiekowi na korzystanie z wolności i włączanie się jednostek w różne formy życia społecznego. Życie społeczne umożliwia jednostce ludzkiej rozwój człowieczeństwa. Człowiek nie jest czymś stałym, gotowym. Pod wpływem społeczeństwa i kultury kształtuje swą osobowość, a więc postawy, dążenia, systemy wartości i wzory postępowania). • relacji jednostka a społeczeństwo (podstawowymi zasadami regulującymi relacje pomiędzy jednostką, a społecznością i pomiędzy różnego rodzaju społecznościami jest zasada dobra wspólnego i zasada pomocniczości. W tym ujęciu kreują bezpieczeństwo społeczne wszelkie wysiłki zmierzające do stworzenia społeczeństwa otwartego, służącego jednostce i jej wolności, a zagrażają – dążenia do utworzenia społeczeństwa zamkniętego, totalnego) • integracji i dezintegracji społecznej (procesy integracji społecznej obejmują najogólniej dwie płaszczyzny. Pierwsza dotyczy sfery kultury, systemu wartości, norm i nazywana jest integracją normatywną. Oznacza zgodność systemów wartości i wzorów zachowań członków danej grupy z systemami wartości i wzorami zachowań obowiązującymi w grupie. Stan przeciwny to dezintegracja. Druga płaszczyzna to integracja funkcjonalna. Rozumie się przez nią stan i stopień zgodności ról społecznych odgrywanych przez członków grupy oraz funkcji i zadań wykonywanych przez instytucje grupowe z rolami i funkcjami im przypisywanymi oraz harmonijne je wykonywanie); • konfliktu społecznego (z jednej strony wskazuje się, że jest on dla społeczeństwa zjawiskiem naturalnym i przybierając konstruktywne oblicze, stanowić może czynnik dynamizujący rozwój społeczny, a więc służący także umacnianiu bezpieczeństwa. Druga grupa teorii podkreśla jednak, że istotą społeczeństwa jest współpraca, zgodność co do podstawowych wartości, ład społeczny. Istnienie konfliktów jest w tym ujęciu oznaką nieprawidłowego funkcjonowania systemów społecznych. Tak sprzeczne idee zachęcają do rozpatrzenia kwestii konfliktu w aspekcie bezpieczeństwa społecznego w państwie grup odniesienia (wskazuje ona, że ludzie zajmujący te same lub podobne pozycje społeczne swój status odczuwają subiektywnie, a odczucie to zależne jest od układu odniesienia, który dana jednostka przyjmuje do porównania.

W obszarze każdej z wymienionych teorii można sformułować odpowiednią definicję bezpieczeństwa społecznego. Każda z nich przybliży nam istotę tego zjawiska i pozwoli dostrzec jego związek z bezpieczeństwem narodowym. Cel ten osiągnąć można, przyglądając się z bliska temu, w jaki sposób wymienione teorie opisują rzeczywistość społeczną, jakie pytania zadają, jak próbują na nie odpowiedzieć.

Mówiąc o bezpieczeństwie społecznym, jego aspektach oraz teoriach należy również odnieść się do zagrożeń, mających bezpośredni wpływ na społeczeństwo oraz jego funkcjonowanie.  Należy tu wymienić sześć kwestii, takich jak: bezrobocie, ubóstwo, edukacja, korupcja oraz kwestia demograficzna. 

Bezrobocie Od 1990 roku na polskim rynku pracy obserwuje się nowe zjawisko – bezrobocie. Jest ono definiowane na różne sposoby. W myśl ustawy o zatrudnieniu i bezrobociu bezrobotny oznacza osobę zdolną do pracy i gotową do jej podjęcia w ramach stosunku pracy w pełnym wymiarze czasu pracy, pozostającą bez pracy i nieuczącą się w szkole. Bezrobotnym nie jest każdy, kto chciałby pracować. Zdolność do pracy i gotowość jej podjęcia w pełnym wymiarze czasu pracy – to warunek podstawowy. Skutki bezrobocia można rozpatrywać, po pierwsze, z punktu widzenia człowieka nie posiadającego pracy. Są to tak zwane indywidualne koszty bezrobocia. Ponosi je bezpośrednio osoba bezrobotna i jej rodzina. Po drugie, z perspektywy makroekonomicznej. Dotyczą one wtedy kosztów ekonomicznych i społecznych, jakie ponosi społeczność na skutek bezrobocia o charakterze masowym i długotrwałym. Bezrobocie jest więc przede wszystkim problem ekonomicznym, społecznym i moralnym. Praca zarobkowa stanowi jedną z głównych form aktywności życiowej człowieka i podstawowy sposób uzyskiwania dochodów. Od pracy zależy zdrowie psychiczne i fizyczne człowieka, jego prestiż, świadomość własnej wartości, więzi z innymi ludźmi. Gdy człowiek chce pracować zarobkowo, a pracy nie znajduje – staje się coraz biedniejszy, a jego osobowość ulega dezintegracji. Bezrobocie godzi w godność człowieka, ponieważ jest postrzegane przez ludzi jako widzialny społecznie potwierdzony znak ich małej wartości, zależności od anonimowych mechanizmów społeczno-gospodarcznych, jako wyraz społecznej degradacji. Ubóstwo W literaturze można spotkać różne określenia ubóstwa. Dominują trzy rodzaje definicji. Po pierwsze, ubóstwo identyfikowane jest z brakiem dostatecznych środków materialnych do życia, z biedą i niedostatkiem. Druga grupa definicji wskazuje, że jest to stan poniżej pewnego zmiennego w czasie progu dochodowego lub progu realizacji potrzeb w odniesieniu do jednostki, rodziny lub grupy społecznej. W dwóch ostatnich ujęciach zwraca się uwagę na istnienie w społeczeństwie uznawanego poziomu potrzeb, do którego odnosi się uzyskiwany dochód. Jeżeli dochód ten jest niższy, oznacza to stan ubóstwa. Do głównych skutków ubóstwa, mających szczególnie destrukcyjny wpływ na integrację struktury społecznej oraz negatywnie oddziałujących na bezpieczeństwo narodowe (głównie na zakres bezpieczeństwa wyrażający się w trwaniu i stwarzaniu warunków do rozwoju), należy zaliczyć: • poczucie niesprawiedliwości społecznej; • obniżenie poczucia wartości jednostek i grup społecznych; • poczucie deprywacji; • niemożność zaspokojenia potrzeb życiowych; • dezintegrację rodziny; • rozwój przestępczości; • nierówny start życiowy dla młodych ludzi; • pogorszenie stanu zdrowia jednostek i całych segmentów społeczeństwa; • marginalizację w życiu społecznym i kulturalnym; • powstanie postaw roszczeniowych wobec państwa, samorządów i organizacji • pozarządowych.

Edukacja W rozwoju każdego kraju edukacja odgrywa szczególną rolę. Wykształcenie obywateli jest jednym z najważniejszych kapitałów narodowych. Inwestycje w kwalifikacje człowieka okazują się najtańszym sposobem podnoszenia poziomu konkurencyjności gospodarki i przyspieszenia tym samym tempa rozwoju gospodarczego. Problem edukacyjny ma nie tylko wymiar ilościowy dotyczący między innymi liczby kształconych i placówek edukacyjnych czy pieniędzy przeznaczanych na naukę i edukację. Zawiera się on również w konieczności jakościowych przeobrażeń systemu edukacyjnego, a więc stosowanych metod kształcenia i wychowania osiąganych celów dydaktycznych i wychowawczych, dostępności edukacji dla wszystkich segmentów społecznych. Korupcja Korupcja to zjawisko złożone i wielopostaciowe. Definiowane jest jako przywłaszczenie zasobów publicznych lub takie nimi dysponowanie, aby bezprawnie uzyskać osobistą korzyść. Do najczęstszych współczesnych działań korupcyjnych socjologowie zaliczają: przekupstwo, sprzedajność, płatną protekcję, nepotyzm, nieuczciwe pośrednictwo, wykorzystywanie zajmowanego stanowiska do osobistych celów. Do bezrobocia i ubóstwa, należy również dodać bezdomność, narkomanię, alkoholizm które są zagrożeniami społecznymi powodującymi dysfunkcję całych grup społecznych, i zaczynają one egzystować na marginesie życia społecznego. Zagrożone społeczności nie tylko nie mogą podołać prawom i obowiązkom wynikającym z bycia obywatelem RP, ale przede wszystkim nie wypełniają podstawowych obowiązków rodzicielskich i wychowawczych w stosunku do swoich dzieci, tym samym rozszerzając zjawiska patologiczne na coraz to młodsze pokolenia. O tym, iż zagrożenia społeczne zaczynają w Polsce dominować świadczy przede wszystkim fakt, iż zdecydowana większość Polaków obawia się utraty pracy i pogorszenia warunków materialnych oraz sytuacji zdrowotnej. Coraz większym zagrożeniem dla Polaków jest przestępczość oraz problem młodych ludzi pozostających bez stałego zajęcia . Negatywny jest również fakt, iż bardzo dużej liczby (10 mln) Polaków główną podstawę egzystencji stanowią świadczenia socjalne, które muszą wystarczyć na zaspokojenie potrzeb nierzadko licznej rodziny.

Po omówieniu oraz przybliżeniu zagrożeń bezpieczeństwa społecznego, należy omówić jego system, który kłada się z trzech głównych podsystemów: •podsystem publiczny – obejmuje działalność realizowaną przez instytucje rządowe oraz samorządy lokalne; •podsystem nieformalny – obejmuje wsparcie społeczne i wymianę świadczeń oraz usługi pomiędzy rodziną, przyjaciółmi, sąsiadami; •podsystem ochotniczy – oparty na idei samopomocy, wykorzystujący inicjatywy społeczności lokalnych. Działalność ta nazywana bywa wolontariatem. Idea budowania systemu bezpieczeństwa społecznego, zwłaszcza w takich warunkach gospodarczych, politycznych i społecznych, jakie istnieją w naszym kraju, powinna uwzględniać potrzebę poszukiwania rozwiązań, które nie osłabią motywacji do działania, a tym samym nie ograniczą inicjatyw i zaangażowania jednostek w aktywnym kreowaniu swego bytu i przyszłości. Wraz ze wzrostem wolności i swobody działania zwiększać się musi również indywidualna odpowiedzialność za następstwa własnych decyzji. W konstrukcji systemu bezpieczeństwa społecznego dąży się więc do równowagi, która polega na łączeniu zwiększania swobody działania jednostki i grup społecznych ze wzrastającą odpowiedzialnością za podejmowaną aktywność. Podstawowe cele, które należy osiągnąć w zakresie kształtowania bezpieczeństwa społecznego, znajdują się w uchwalonej 2 kwietnia 1997 roku Konstytucji RP. Gwarantuje ona między innymi prawa: • do zabezpieczenia społecznego (art. 67); • do ochrony zdrowia (art. 68); • do nauki (art. 70).

Pomoc społeczna, jakie rozwiązania systemowe znalazły odzwierciedlenie w zadaniach realizowanych przez poszczególne instytucje w państwie. Pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są w stanie pokonać z wykorzystaniem własnych środków, możliwości i uprawnień. Zadania pomocy społecznej określone są w ustawie o pomocy społecznej z 29 listopada 1990 r. Nakłada ona obowiązki w tym zakresie na poszczególne szczeble władz państwowych i samorządowych. Do zadań własnych gminy między innymi należy: • prowadzenie domów pomocy społecznej i ośrodków opiekuńczych; • przyznawanie i wypłacanie zasiłków celowych zaspokajających niezbędne potrzeby bytowe; • przyznawanie pomocy rzeczowej (w naturze na ekonomiczne usamodzielnienie, wypłacanie zasiłków pieniężnych na ekonomiczne usamodzielnienie); • udzielanie schronienia, posiłku, niezbędnego ubrania osobom tego pozbawionym; • świadczenie usług opiekuńczych w miejscu zamieszkania; • pokrywanie wydatków na świadczenia zdrowotne; • udzielanie zasiłku na pokrycie wydatków powstałych w wyniku zdarzenia losowego; • zapewnienie środków na wynagrodzenia dla pracowników i warunków realizacji wymienionych zadań. Gmina realizuje również zadania zlecone, takie jak: • przyznanie i wypłacanie zasiłków stałych i przysługujących do nich dodatków; • przyznawanie i wypłacanie zasiłków okresowych; • opłacanie składek na ubezpieczenia społeczne za osoby pobierające zasiłek stały oraz osoby pobierające gwarantowany zasiłek okresowy; • świadczenie specjalistycznych usług opiekuńczych przysługujących na podstawie przepisów o ochronie zdrowia psychicznego; • organizowanie i prowadzenie środowiskowych domów samopomocy.

Powiatowy szczebel administracji państwowej wykonuje zadania własne oraz zlecone w zakresie pomocy społecznej. Są to przede wszystkim: • opracowanie powiatowej strategii rozwiązywania problemów społecznych; • organizowanie specjalistycznego poradnictwa; • udzielanie schronienia, posiłku, niezbędnego ubrania, sprawienie pogrzeb bezdomnym; • prowadzenie ośrodków interwencji kryzysowej; • zapewnienie szkolenia i doskonalenia zawodowego kadr pomocy społecznej z terenu powiatu; • pomoc osobom opuszczającym niektóre rodzaje placówek opiekuńczo-wychowawczych w integracji ze środowiskiem; Zadania zlecone dla powiatu przez administracje rządową to: • przyznawanie oraz wypłacanie ustawowych świadczeń osobom bezdomnym przebywającym na terenie powiatu, które zerwały trwały związek z gminą na terenie której miało zdarzenie powodujące bezdomność; • organizowanie i zapewnienie funkcjonowania powiatowych ośrodków wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi; • organizowanie opieki w rodzinach zastępczych; Literatura: R. Jakubczak (red.), Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku: wyzwania i strategie , Warszawa 2006. K. Loranty Bezpieczeństwo społeczne Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 2004.