Katedra obrządku łacińskiego pw. Najświętszej Maryi Panny we Lwowie

Początki świątyni sięgają roku 1344, kiedy to  w południowo – wschodnim narożniku rynku został wzniesiony drewniany kościół pw. Trójcy Przenajświętszej. Spłonął on jednak podczas najazdu litewskiego w roku 1350, zaś na jego miejscu, dziesięć lat później (bądź w 1370 roku, jak podają inne źródła1), rozpoczęto budowę świątyni -  lwowskiej katedry obrządku łacińskiego pw. Najświętszej Maryi Panny2. Została ona ufundowana przez króla Kazimierza Wielkiego, który wówczas na mocy testamentu ostatniego księcia halickiego Jerzego II Trojdenowicza z 1340 roku władał Rusią Halicką. W tym czasie Lwów miał stanowić biskupią stolicę dla województwa ruskiego. W tym właśnie celu, w 1412 roku utworzona została we Lwowie metropolia rzymskokatolicka. Po wielu latach budowy i licznych sporach dotyczących rangi wznoszonego kościoła, zastał on wyniesiony do rangi katedry za sprawą papieża Jana XXIII. Katedra stała się siedzibą arcybiskupa Lwowa, a także metropolity metropolii halickiej3. Na przestrzeni XV – XVIII wieku ów lwowska prowincja kościelna stanowiła drugą po Gnieźnie łacińską metropolię w obrębie Rzeczypospolitej. Swym zasięgiem obejmowała biskupstwa chełmskie, włodzimierskie, kamienieckie, kijowskie, sereckie oraz bakowskie- dwa ostatnie znajdujące się na terenie Mołdawii. W XIX wieku przejściowo obejmowała także biskupstwo kieleckie, lubelskie, krakowskie, zaś aż do 1925 roku – tarnowskie. Katedra łacińska stanowi jeden z trzech przykładów dawnych świątyń Lwowa, które od początków XVIII wieku reprezentują trzy obrządki katolickie: łaciński, greckokatolicki oraz ormiański4. 
Budowa świątyni trwała 133 lata. Za życia króla Kazimierze Wielkiego, a więc do roku 1370, wzniesione zostały fundamenty świątyni, a także wieża połączona z systemem fortyfikacyjnym Lwowa. Wiadomym jest, iż autorem pierwotnego założenia był wrocławianin Piotr Stecher, zaś za twórcę architektonicznej koncepcji całości budowli uważany jest murator Niczko – Mikołaj (Niczko z Opawy). Z budową katedry wiązana jest także postać Mikołaja Gansecke, który to w 1404 roku zasklepił prezbiterium. Ukończenie prezbiterium pozwoliło w rok później na poświęcenie tej części kościoła przez przemyskiego biskupa Macieja. Budowla ukończona została za sprawą dwóch wrocławskich architektów, mianowicie Joachima Groma i Ambrożego Rabischa. Budowa sklepienia nad korpusem świątyni, będącego zasługą Groma, umożliwiła konsekrację kościoła w wigilię Bożego Narodzenia 1481 roku. W tym właśnie czasie, we wnętrzu kościoła, zaczęły pojawiać się wybitne dzieła sztuki gotyckiej. Mowa tutaj chociażby o grupie Męki Pańskiej na belce tęczowej. Znajdujący się tam krucyfiks został sprowadzony z Krakowa, zaś figury Matki Boskiej, św. Jana Chrzciciela oraz Marii Magdaleny wykonane zostały przez krakowskiego snycerza – Mikołaja Haberschracha5. W 1493 roku, a więc dwanaście lat po konsekracji, mistrz Jan Blecher, zasklepił zachodnią partię kościoła, wraz z chórem muzycznym6. Rok ten (choć inne źródła wskazują także rok 1503) stał się więc datą ukończenia budowy monumentalnej, późnogotyckiej bryły, stanowiącej dominantę miasta. 
Katedra lwowska pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny wielokrotnie ulegała przebudowom. Zastała wzniesiona jako budowla o krótkim trójnawowym i trójprzęsłowym bazylikowym korpusie, zakończonym wydłużonym wielobocznie zamkniętym prezbiterium, do którego od północy przylega dwukondygnacyjna zakrystia z kolistą klatką schodową. Budowla liczy 63 metry długości oraz 23 metry szerokości. Podobne rozplanowanie przestrzeni kościelnej stało się wzorcem dla wielu świątyń wznoszonych w XVI wieku na ziemiach Rusi Czerwonej7.  

Z czasem, do katedry zaczęto dobudowywać przylegające kaplice, realizując tym samym formę gotyckiej hali z kaplicami po bokach (św. Piotra i Pawła, Buczackich, Rajców, Kuśnierzy w niedokończonej wieży, Bractwa Miłosierdzia, św. Mikołaja, Struniłów). Obecnie fasada świątyni flankowana jest przez dwie masywne wieże, będące wynikiem późniejszych modernizacji, gdzie tylko jedna z nich została wykończona. Prace nieustannie trwały również we wnętrzu świątyni. W 1500 roku została ona wyposażona w stalle rajców i ławników, a także w ołtarz Matki Boskiej Bolesnej i św. Ducha. W 1527 roku miał miejsce wielki pożar Lwowa, w którym spłonęła znaczna część miasta, później odbudowana w renesansowym duchu. W pożarze ucierpiał wtedy dach i więźba dachowa katedry, spłonęło prezbiterium, nad którym runęło sklepienie, zniszczeniu uległy także wszystkie dzwony znajdujące się w wieży zachodniej. Katedra jednak bardzo szybko zastała odrestaurowana, a wnętrze świątyni stopniowo przybierało renesansowo – manierystyczną szatę8. W następnych dziesięcioleciach zaczęto częściowo wyburzać stare kaplice, a także przebudowywać i dobudowywać nowe, również wolnostojące, jak kaplica Boimów, która stanowi wspaniały przykład architektury i rzeźby manierystycznej (za twórce uważa się Andrzeja Bemera). W późniejszych latach, wraz z przemijaniem epoki, usuwane były liczne gotyckie i renesansowa grobowce, epitafia, a także ołtarze, skrzynie i szafy. Otynkowane zostały również ściany oraz gotyckie filary, nadając tym samym katedrze późnobarokowy charakter z domieszką rokoka. Istotny wpływ na gruntowną modernizację chylącej się ku zawaleniu świątyni miał w latach 1760 – 1775 abp Wacław Hieronim Sierakowski. Abp. Sierokowski wprowadził także istotne zmiany w samej bryle kościoła. To właśnie za jego sprawą zostały wybudowane dwie wieże w fasadzie zachodniej, gdzie jak już wcześnie wspomniałam, tylko jedna została ukończona, a w ramach renowacyjnych działań w 1777 roku, otrzymała barokowy hełm oraz malownicze szczyty. W fasadzie zachodniej zostało także przebite nowe główne wejście do świątyni. Z polecenia Sierakowskiego, Piotr Polejowski rozpoczął barokizację wnętrza katedry (1766 - 69). W tym celu skute zostały żebra na sklepieniach, wyprostowano ostrołuki, a także wyburzono pięć kaplic (w tym kaplicę Domagaliczów), po czym zastąpiono je nowymi, np. Zamoyskich9. Polejowski był miłośnikiem wieloplanowych, ażurowych struktur ołtarzowych, toteż w pobliżu filarów umieścił smukłe i niezwykle delikatne retabula ołtarzowe, zaś nad arkadami prowadzącymi do kaplic wybił dodatkowe owalne otwory okienne. Wystrój kościoła urozmaicony została również o sztukatorską dekorację, ograniczoną głównie do złocistych pseudokapiteli filarów, a także umieszczonych pod nimi laurowych festonów10. W 1760 roku arb. Sierakowski postanowił umieścić w ołtarzu głównym cudowny obraz Matki Boskiej, przed którym 1 kwietnia 1656 król Jan Kazimierz złożył swoje śluby proklamując Matkę Bożą Królową Korony Polskiej. Ołtarz ten znajdował się wcześniej w mieszczańskiej kaplicy Domagalewiczowskiej na cmentarzu katedralnym. W 1776 roku arcybiskup koronował obraz Matki Bożej koronami papieskimi i nakrył go piękną sukienką wykonaną przez Piotra Challiera11. Rokokowy ołtarz biskupi (główny), autorstwa Polejowskiego, o masywnych, monumentalnych formach architektonicznych, po dziś dzień stanowi dominantę we wnętrzu katedry. Ołtarz zbudowany na planie otwartej elipsy, a także dwa retabula mieszczące się w zamknięciu naw bocznych, obejmowane przez ukośnie ustawione kolumny i filary, wykonane zostały z marmuru pokrytego barwnymi stiukami. Choć ołtarz główny nie posiada wygiętego belkowania i falujących gzymsów, został on urozmaicony o wysokiej klasy artystycznej drewniane rzeźby dłuta Macieja Polejowskiego, gdzie na szczególną uwagę zasługują przedstawienia Ojców Kościoła, a więc św. Augustyna, św. Grzegorza Wielkiego, św. Ambrożego oraz św. Hieronima. W części centralnej, w niszy, umieszczona została kompozycja architektoniczna, która swoją stylistyką siedmiu kolumn pokrytych srebrną blachą nawiązuje do biblijnej idei Domu Mądrości. Kolumny te stanowią ramę dla cudownego obrazu Matki Bożej Łaskawej. W partiach środkowych ołtarza umieszczone zostały również dwa XVIII - wieczne srebrne relikwiarze, a w nich relikwie różnych świętych. W relikwiarzu znajdującym się bezpośrednio nad tabernakulum spoczywają szczątki patrona archidiecezji lwowskiej - bł. Jakuba Strzemię (1392 - 1409)12. Przy filarach od strony nawy głównej umieszczone zostały równie warte uwagi, dynamiczne rzeźby czterech Ewangelistów13. Prócz Polejowskiego, w prace rzeźbiarskie zaangażowani byli inni wybitni lwowscy snycerze, jak Jan Obrocki, Franciszek Olędzki czy Jan Kruszanowski. Wzdłuż dwóch ścian prezbiterium biegną rzędy stalli kanonickich z II poł. XVII wieku, wykonane z drewna dębowego, urozmaicone płaskorzeźbami Apostołów oraz ornamentami, autorstwa Kruszanowskiego (nad stallami znajdują się dwa wybudowane w XIX wieku neogotyckie balkony, gdzie jeden jest drewniany, drugi zaś wykonany z marmuru). Przestrzeń prezbiterialną dzielą na dwie części marmurowe tralki z przełomu XVII/XVIII wieku. W bezpośrednim sąsiedztwie z prezbiterium znajdują się dwie XVIII – wieczne kaplice: św. Kazimierza i św. Józefa. W obrębie prezbiterium umieszczone zostały liczne renesansowe i barokowe płyty nagrobne czy epitafia (Mikołaja Herburta Odnowskiego, Leona i Jadwigi z Zamoyskich Sapiehów – projektuAntoniego Popiela, Stanisława Żółkiewskiego)14. W latach 1768 - 1775 malarz Stanisław Stroiński stworzył w świątyni nową polichromię o tematyce maryjnej. Owe monumentalne malarstwo kompleksowo dekorujące świątynie nie podporządkowuje się jednak architektonicznym ramom, lecz zmaga się z ograniczeniami, jakie owa architektura niesie. W ten właśnie sposób malowidła przedstawiające pejzaże z elementami klasycystycznej architektury, doskonale maskują gotyckie sklepienia krzyżowe. „Granice przestrzeni rzeczywistej i iluzyjnej u nasady sklepień zostały ukryte za kompozycjami z wolut i wazonów z kwiatami, które wraz z płycinami wymalowanymi na filarach intensyfikują ozdobność wnętrza, nie przytłumiając zarazem jego lekkości. W ten właśnie sposób «staromodny» gotycki korpus katedry upodobnił się pod względem stylistycznym do architektury «etiud» komponowanych z wyolbrzymionych motywów rocaille i ornamentów roślinnych przez François Cuvillésa, którego wzorniki odegrały olbrzymią rolę w upowszechnieniu rokokowego gustu w Europie Środkowej.”15. Sam program treściowy fresków najprawdopodobniej opracował ks. Szczepan Mikulski. Jak już wcześniej wspomniałam, malowidła ukazują głównie sceny z życia Maryi, choć pojawiając się również wątki chrystologiczne. Polichromie przedstawiają także maryjne symbole z Godzinek oraz Lintanii Loretańskiej. Najważniejszym przedstawieniami są tutaj jednak sceny licznych cudów dokonanych za sprawą cudownego obrazu, które podkreślają fakt, iż świątynia stała się niezwykle ważnym sanktuarium Maryjnym16. Arcybiskup Sierakowski pragnął totalnego przetworzenia funkcjonalno – symbolicznego wizerunku tej jakże ważnej świątyni. „Dążył [on] konsekwentnie do «wyciszenia» funkcji katedry jako fary i «panteonu mieszczaństwa lwowskiego» w celu znacznie silniejszego zaakcentowania, że jest ona kościołem biskupim i Mater Ecclesiarum archidiecezji”17. Rola abp. Sierakowskiego w przetworzeniu katedry była z pewnością ogromna, toteż, jego zasługi, a także zasługi architekta i freskanta, zostały upamiętnione na jednym z malowideł ściennych znajdujących się w prezbiterium. Przedstawia ono zbiorowy portret trzech sprawców barokizacji18. Obecnie podążając nawą boczną w kierunku chóru muzycznego napotkamy kaplice powstałe na przestrzeni XV/XVIII wieku19. Pierwszą z nich jest Kaplica pw. Najświętszego Sakramentu, nazywana również Złotą, bądź Wiśniowieckich, która powstała właśnie na przestrzeni XV/XVIII wieku. We wnętrzu kopuły znajdują się polichromie o tematyce eucharystycznej, autorstwa Stroińskiego. W późno – barokowym ołtarzu umieszczona została XVI – wieczna kopia dzieła Zdjęcie z krzyża Petera Paula Rubensa. Kolejna kaplica pw. Matki Bożej bądź św. Antoniego została wzniesiona w XVIII wieku za sprawą Pawła Rzymianina i Andrzeja Bremera. Znajdują się w niej polichromie Stroińskiego, przedstawiające patronów Polski: św. Wojciecha, św. Stanisława, św. Floriana, św. Michała Archanioła, św. Stanisława Kostki, zaś w zwieńczeniu kopuły pojawia się malowidło wyobrażające Chrystusa przed Poncjuszem Piłatem. W kaplicy znajduje się marmurowy ołtarz wzbogacony o rzeźby Apostołów i dwa obrazy Chrystusa umęczonego. Dekoracje kaplicy stanowią również medaliony z czterema Ewangelistami, Ojcami Kościoła oraz Apostołami, a także liczne epitafia fundatorów20. Kolejny rząd kaplic znajduje się w południowej części katedry. Idąc od strony chóru muzycznego napotkamy Kaplicę pw. Jezusa Miłosiernego i Matki Bożej Nieustającej Pomocy. Kaplica ta została wzniesiona przez architekta Piotra Milewskiego w pierwszej połowie XVII wieku. Dominującym elementem wyposażenia kaplicy jest ołtarz z brązowego marmury. Ołtarz wieńczy krzyż, u którego podnóża znajdują się figury Matki Boskiej, a także św. Jana. Choć dawniej w niszy ołtarzowej znajdowała się figura Chrystusa Miłosiernego, dziś stoi tam figura św. Józefa z Dzieciątkiem. Ściany kaplicy zdobią polichromie przedstawiające sceny z życia Jezusa oraz symbole eucharystyczne. Jak w każdej z kaplic, tu również znajdują się epitafia i brązowe tablice . Ostatnią kaplicą, do której kolejno dochodzimy, jest kaplica Jabłonowskich, poświęcona Chrystusowi Ukrzyżowanemu. Powstała ona w II poł XVIII wieku z fundacji księżnej Anny z Sapiehów Jabłonowskiej. Znajduje się w niej barokowy ołtarz, a w nim gotycki krucyfiks, który niegdyś zdobił belkę tęczową. Poniżej widnieją dwa XVII – wieczne obrazy przedstawiające Matkę Bożą i Pietę21. Każda z naw bocznych została zwieńczona dwoma ołtarzami, gdzie każdy z nich wykonany został przez wielokrotnie już przywoływanego Piotra Polejowskiego. Ołtarz Przemienienia Pańskiego, usytuowany został w nawie południowej. W jego partii centralnej znajduje się obraz Przemienienia Pańskiego autorstwa Józefa Chojnickiego. Nawa północna zakończona została powstałym podobnie w XVIII wieku ołtarzem Trójcy Świętej,.W ołtarzu umieszczony został XVII – wieczny obraz Świętej Trójcy, flankowany przez figury św. Mikołaja oraz św. Anastazego. Powyżej mensy widnieje obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezus22. Ciekawe zmiany w katedrze przyniósł także wiek XIX, kiedy to w 1802 roku częścią wyposażenia stała się kuta ambona. W roku 1839 Roman Ducheński wykonał także dla świątyni nowe organy. Pod koniec XIX wieku ogłoszony został konkurs na projekt witraży do katedry. Na ścianie północnej widnieją więc witraże przedstawiające: Wyświęcenie Grzegorza z Sanoka na arcybiskupa lwowskiego autorstwa Tadeusza Popiela, Śluby Jana Kazimierza projektu Józefa Mehoffera, a także witraż Edwarda Lepszego zatytułowany Kazimierz Wielki fundatorem katedry. Centralny witraż znajdujący się nad ołtarzem głównym przedstawia Najświętszą Maryję Pannę Królową Korony Polskiej, także projektu Edwarda Lepszego, wykonane nieco później, bo w 1902 roku. Ściana południowa przekuta została oknami, w których znalazły się witraże takie jak: Obrona Lwowa przez św. Jana z Dukli projektu Stanisława Kaczora Batowskiego, Święci Panowie Polski autorstwa Jana Matejki oraz Tomasza Lisiewicza, Święta rodzina Ferdynanda Lauferberga, Matka Boska Podkamieniecka Tadeusza Kruszewskiego, czy Św. Konstantyn i św. Helena wykonany zaprojektowany przez Juliana Makarewicza23.