Ubóstwo to termin, który funkcjonuje w świadomości społecznej jako brak dostatecznych środków materialnych do życia, jako bieda, niedostatek; można zdefiniować także jako “stan poniżej pewnego zmiennego w czasie progu dochodowego lub progu realizacji potrzeb w odniesieniu do jednostki, rodziny lub grupy społecznej” . Według H. Zander –“ubóstwo to specyficzna indywidualna sytuacja niedoboru lub swoisty fenomen, wprawdzie relatywnie jednorodnych, ale zarazem zmarginalizowanych grup społecznych. Z socjologicznego punktu widzenia ubóstwo dotyka ludzi, których sytuacja wskazuje na niezaspokojenie większości podstawowych potrzeb życiowych (jedzenie, ubranie, mieszkanie, zdrowie, bezpieczeństwo), a także potrzeb ponadpodstawowych, (kultura, oświata, wypoczynek). Tymczasem we współczesnej literaturze przedmiotu definiowane jest ono coraz częściej jako nieistnienie lub zakłócenie stanu równowagi pomiędzy określonym systemem potrzeb (w ujęciu aksjologicznym – wartości) a poziomem ich zaspokojenia. Obejmować może zatem – na mocy tej definicji – wiele aspektów życia ludzkiego, poza kwestią materialną, również m.in. sferę kultury, nauki, języka, a nawet moralność. Innymi słowy ubóstwo odnosić się może nie tylko do naturalnych wymogów trwania życia ludzkiego, lecz do szerokiego obszaru wartości uznawanych przez jednostkę. Ubóstwo związane jest z niezaspokojenia potrzeb na pożądanym poziomie. Podstawą pomiaru tego zjawiska w krajach Wspólnoty jest tzw. operacyjna definicja ubóstwa, przyjęta przez Radę Ministrów EWG. Mówi ona, że ubóstwo „odnosi się do osób, rodzin lub grup osób, których środki są ograniczone w takim stopniu, że poziom ich życia obniża się poza akceptowane minimum w kraju zamieszkania” W terminologii pedagogiki społecznej występują dwa rodzaje ubóstwa  : w ujęciu absolutnym opiera się na kategoriach ilościowych i wartościowych dotyczących stanu zaspokajania potrzeb. Ubogimi określa się ludzi, których potrzeby nie są zaspokojone w sposób wystarczający. W ujęciu tym ubóstwo może zniknąć poprzez wzrost ekonomiczny. W ujęciu względnym odnosi poziom zaspokajania potrzeb jednostek do poziomu ich zaspokojenia przez innych członków społeczeństwa. Ubóstwo w tym ujęciu może być jedynie zmniejszone (przez niwelowanie nierówności w poziomie zaspokajania potrzeb), a nie całkowicie wyeliminowane. Przyczyny ubóstwa możemy podzielić na trzy grupy: osobowe niezależne od człowieka, subiektywne zależne od człowieka, obiektywne istniejące niezależnie od woli człowieka (w tym strukturalne). Do pierwszej grupy zalicza się takie przyczyny ubóstwa jak: kalectwo, niepełnosprawność umysłową lub fizyczną, długotrwałą, obłożną chorobę, podeszły wiek, kiedy to ludzie nie mogą zapewnić sobie minimum egzystencji. W skład drugiej grupy przyczyn ubóstwa , brak zasad, brak chęci do pracy i kształtowania się, nieuczciwość, rozrzutność. Przyczyny te powodują często znalezienie się w warstwie ludzi ubogich: samotnych, młodocianych matek z dziećmi, ofiar nałogów: alkoholizmu i narkomanii. Do obiektywnych przyczyn ubóstwa zalicza się między innymi: masowe bezrobocie wynikające ze zmian strukturalnych w gospodarce. W Polsce tylko nieliczne osoby, które znalazły się w trudnej sytuacji materialnej z powodu gwałtownych zmian na ograniczonym, lokalnym rynku, są w stanie znaleźć sobie nowe miejsce pracy. Polsce wśród czynników powodujących popadanie w długotrwale ubóstwo najczęściej zauważamy, niekorzystne uwarunkowania społeczne rodziny, z której się wywodzimy, a zwłaszcza: pochodzenie robotnicze lub chłopskie, niski poziom dochodów, niskie wykształcenie, brak odpowiednich kwalifikacji zawodowych, duża liczba dzieci  w rodzinie; do tego często dochodzi jeszcze zła sytuacja mieszkaniowa; występowanie alkoholizmu w rodzinie; wielodzietność; inwalidztwo; podeszły wiek, będący przyczyną niskiej aktywności , a jednocześnie wspierany zbyt niską emeryturą; pozostawanie w kręgu subkultury ludzi ubogich; Wśród takich czynników można by wymienić jeszcze wiele, wiele innych. Prowadzą do powstania wielu niekorzystnych sytuacji, stawiają pojedynczych ludzi i cale rodziny na skraju przepaści, uniemożliwiają samorealizację i zaspokajanie podstawowych potrzeb biologicznych.

W ocenach ubóstwa zastosowano agregatowe indeksy ubóstwa, czyli są to formuły dotyczące pojedynczych gospodarstw domowych umożliwiające oceny tego zjawiska w skali kraju , w przekrojach terytorialnych czy też grup typologicznych gospodarstw domowych. Indeksy ubóstwa koncentrują się na podstawowych aspektach , czyli zasięgu, głębokości, intensywności i dotkliwości ubóstwa.

Przy obliczaniu „granic ubóstwa” obowiązują dwie wielkości progowe: dla jednoosobowych gospodarstw domowych pracowników, przyjęto dla 2011 r. na poziomie 480 zł , zaś w gospodarstwie wieloosobowym- 351zł .sprawia to, że 2011 r. wartości granic ubóstwa skrajnego dla niektórych gospodarstw domowych (w zależności od ich składu) przewyższały wartość granicy ubóstwa ustawowego. Zasięg ubóstwa ocenia się poprzez miernik zwany „stopą ubóstwa” lub wskaźnikiem zagrożenia ubóstwem. Obliczamy go jako iloraz (gospodarstw domowych lub osób) ubogich do liczby osób w całej populacji. Poniżej granicy skrajnego ubóstwa w Polsce żyło w marcu/ kwietniu 2011 r. 4,0% gospodarstw domowych (według pojęcia obiektywnego), a poniżej granicy niedostatku (według ujęcia subiektywnego) 36,8%. Oznacza to ,że przeciętny dochód ekwiwalentny grupy gospodarstw domowych skrajnie ubogich był w Polsce w 2011 r. był o 25,3% niższy od minimum egzystencji ,a przeciętny dochód ekwiwalentny gospodarstw domowych żyjących w niedostatku 28,7% niższy od granicy niedostatku (subiektywnej granicy niedostatku).

W 2011 najbardziej niekorzystne zmiany zasięgu dotknęły osoby zamieszkałe w gospodarstwach domowych rolników. Przyczynami wzrostu ubóstwa wśród rolników może być zaobserwowany spadek poziomu dochodu, zmniejszenie się dopłat do użytkowanych gospodarstw rolnych ok. 40 %. Analizując wstępne dane z 2011 roku wynika również , że nastąpił wzrost wewnętrznego zróżnicowania w grupie gospodarstw rolników, a zagrożenie skrajnym ubóstwem możemy zauważyć wśród osób mieszkających w gospodarstwach o mniejszej powierzchni użytków rolnych mniej niż 2 hektary- wskaźniki zagrożenia ubóstwem skrajnym i ustawowym były dwukrotnie wyższe. Wyższe wykształcenie głowy gospodarstwa domowego praktycznie eliminuje gospodarstwo domowe z populacji skrajnie ubogich (niespełna 1% osób z takich gospodarstw znajdowało się w 2011 roku poniżej granicy ubóstwa skrajnego) oraz ze sfery ubóstwa ustawowego (nieco ponad 0,5% osób).  Porównując gospodarstwa domowe, w których głowa gospodarstwa ukończyła co najwyżej szkołę gimnazjalną stopa ubóstwa ustawowego wynosiła ok. 14%, a stopa ubóstwa skrajnego - ok. 15%; w przypadku, gdy głowa gospodarstwa domowego posiadała wykształcenie zasadnicze zawodowe, wartości tych wskaźników były znacząco niższe i kształtowały się na poziomie ok. 9,5%.  Pogorszyła się także, sytuacja gospodarstw domowych rencistów- wzrósł odsetek osób znajdujących się poniżej minimum egzystencji wzrósł z 9,6% do 13,0%. Zmniejszenie zasięgu ubóstwa nastąpiło niewielkie w gospodarstwach domowych utrzymujących się z niezarobkowych źródeł innych niż emerytury czy renty- spadek o 0,5 pkt. proc., oraz gospodarstw składających się z jednego rodzica z dziećmi na utrzymaniu 0,6 pkt. proc. Możemy więc uznać, że nastąpiły niewielkie zmiany. Ubóstwem zagrożeni są przede wszystkim członkowie gospodarstw osób bezrobotnych, co wpływa na ich sytuację materialną jednostki i jej rodziny. W roku 2011 gospodarstwach domowych posiadających jedną osobę bezrobotną zagrożonych ubóstwem ustawowym było 11,5% osób, a w gospodarstwach z dwoma i więcej osobami problem dotyczył co trzecią osobę. Według danych GUS i diagnozy społecznej 2011 grupą najbardziej zagrożoną ubóstwem stanowią rodziny wielodzietne. Rodzina już od trojga dzieci przekracza przeciętną progu ubóstwa, a małżeństwa z czwórką dzieci żyje w sferze ubóstwa ustawowego 29,5% i skrajnego 24%. Do czynników, które zwiększają ubóstwo należy zaliczyć również obecność w rodzinie osób niepełnosprawnych. W najtrudniejszej sytuacji znajdują się rodzinny z dwiema i więcej osobami niepełnosprawnymi oraz te, w których jest przynajmniej jedno niepełnosprawne dziecko. Ubóstwem ustawowym i skrajnym w 2011 r. zagrożony był około co ósmy mieszkaniec gospodarstw domowych z co najmniej dwiema osobami niepełnosprawnymi; natomiast wśród osób w gospodarstw domowych, w których znajdowało się przynajmniej jedno dziecko do lat 16 posiadające orzeczenie o niepełnosprawności, wartość wskaźnika ubóstwa ustawowego kształtowała się na podobnym poziomie, zaś ubóstwo skrajne dotyczyło nieco mniejszego odsetka osób – ok. 9,5 %. Ubóstwo możemy zaobserwować także w wymiarze terytorialnym, lokalnym jak i w zależności od wielkości miejscowości. Zasięg ubóstwa jest zdecydowanie większy na wsi niż w miastach. W roku 2011 w porównaniu z rokiem poprzednim wzrósł zasięg ubóstwa skrajnego w najmniejszych miastach o ok. 2pkt. proc. Na wsi 1,5 pkt. proc, także w miastach liczących od 20 do 100 mieszkańców o ok 1,3 pkt. proc. W pozostałych klasach miejscowości były podobne jak w wcześniejszym roku. W 2011 ubóstwo ekonomiczne w największym stopniu dotyczyło cztery województw północno-wschodnich i wschodnich :warmińsko- mazurskiego, podlaskiego lubelskiego i świętokrzyskiego. Wskaźnik ubóstwem skrajnym osiągnął tam wartość od 10% do ponad 11% , ubóstwem relatywnym –od ok. 23% do niemal 26%, zaś w sferze ustawowego znajdowało się ok. 9% osób w województwie świętokrzyskim i po 10% osób w pozostałych wymienionych. Najmniejszy zasięg ubóstwem skrajnym jest zagrożonych w województwach południowych : dolnośląskim, opolskim, śląskim, małopolskim, mazowieckim. Natomiast ubóstwo relatywne dotyczyło od ponad 10% w gospodarstwie domowym w woj. Opolskim do niespełna 15% w małopolskim. Dane GUS i badaczy Diagnozy Społecznej z 2011 roku wskazują, że sfera ubóstwa w Polsce liczebnie się zmniejsza. Od 2009 r. liczba gospodarstw domowych, które nie mogą pozwolić sobie na zaspokojenie bieżących potrzeb, spadła z 28 do 26 procent. Ale jednocześnie rośnie liczba ubogich osób utrzymujących się z tak zwanych źródeł utrzymania jak zasiłki, świadczenia rentowe i pielęgnacyjne i inne. Tu wskaźnik wzrósł od 2009 r. z 28,5 proc. do 36,4 proc. liczby ubogich w Polsce. Ubóstwem są zagrożone przede wszystkim rodziny niepełne i wielodzietne, wychowujące troje i więcej dzieci. Czynnikiem wyróżniającym polską biedę w Unii Europejskiej jest jej wiejski charakter – szczególnie trudna jest, bowiem sytuacja rodzin i dzieci żyjących na wsi. W rankingu UNICEF-u dotyczącego różnic w poziomie życia dzieci, Polska zajęła 21miejsce (pod uwagę brano 24 państwa OECD). Okazuje się, że ubóstwo dzieci w Polsce jest wielkim problemem. To grupa najbardziej zagrożona ubóstwem – aż 22% z nich stoi przed groźbą życia w nędzy. Wiele rodzin w Polsce żyje na granicy ubóstwa. Bezrobocie, niskie wykształcenie oraz duża liczba dzieci na utrzymaniu są najpoważniejszymi czynnikami generującymi ubóstwo. Rodziny żyjące w ubóstwie mają problemy z zabezpieczeniem elementarnych potrzeb dzieci. Poczynając od zapewnienia pożywienia, ubrania, podręczników i przyborów szkolnych, przez zapewnienie odpowiednich warunków mieszkaniowych po realizację rosnących potrzeb społecznych i kulturalnych dzieci. Badania ukazują znaczną i niemalejącą skalę niedożywienia dzieci w Polsce. W roku 2010 dożywiania wymagało ponad 130 tysięcy dzieci. Z takim wynikiem Polska plasuje się na trzecim miejscu w Unii Europejskiej za Bułgarią i Rumunią. Ubóstwo dzieci to nie tylko kwestia dzieciństwa w biedzie. To także problem dziedziczenia ubóstwa, które całe rodziny, na długie lata pozostawia na marginesie życia społecznego. Z powyższych rozważań wynika więc, że ubóstwo, jako jeden z najważniejszych obecnie problemów społecznych, jest bardzo bogate w niekorzystne konsekwencje. Zagraża nie tylko pojedynczym osobom, ale całym rzeszom społecznym. Wśród społeczeństwa polskiego zagrożenie biedą wywołuje następujące typy postaw (wg a. Radziewicza - Winnickiego):

1. Stan bezradności wobec zagrożenia biedą - jest to stan charakterystyczny dla osób o najniższym poziomie dochodów, nie posiadających prac dodatkowych, żyjących z pożyczek i ciągłej pomocy ze strony rodziny;
2. Postawa na przetrwanie biedy, czyli postawa nieaktywna. Oznacza przede wszystkim reżim oszczędności w danym gospodarstwie. Ten typ postawy dotyczy głównie grup czynnych zawodowo, z wyjątkiem specjalistów z wyższym wykształceniem;
3. Brak poczucia zagrożenia biedą przy świadomości obniżania swojej pozycji materialnej. Z tym stanem mamy do czynienia głównie w przypadku średnio zamożnego Polaka, który aktywnie broni się przed spadkiem z poziomu wyższego na niższy. W grupie tej znajdują się osoby mające najwyższą dodatkową aktywność zawodową, gospodarujące oszczędnie; optymizm wyrażają nie tylko w oczekiwaniu na pozytywne zmiany, ale przede wszystkim w utrzymaniu status quo.
4. Postawa “nie boję się biedy” - “jestem spokojny o byt materialny”. Postawa ta łączy w sobie brak poczucia zagrożenia i optymizm w ocenach zmian własnej sytuacji materialnej w ciągu najbliższych lat. Na podstawie tych czterech postaw można zatem zauważyć, że to aktualna sytuacja materialna jednostki wpływa na jej stosunek do problemu biedy oraz pomaga w przystosowaniu się do istniejących warunków ekonomicznych. Przyczyny i skutki ubóstwa można zobrazować jako koło przyczynowo- skutkowe, gdzie przyczyny stają się skutkami i na odwrót. Najważniejsze skutki ubóstwa to niemożność zaspokojenia potrzeb życiowych, dezintegracja rodziny. Ubóstwo zwiększa ryzyko występowania różnego rodzaju patologii społecznej, przestępczości. Utrudnia start życiowy jednostki, powodując marginalizację w życiu społecznym, kulturalnym. Jednostki i rodziny zagrożone ubóstwem odczuwają brak bezpieczeństwa socjalnego. Ubóstwo traktowane jako problem społeczny można przezwyciężyć tylko za pomocą działań zbiorowych. Takie postrzeganie problemu ubóstwa stymuluje naukową postawę i racjonalne zachowania wobec tego zjawiska. Skłania do poszukiwania sposobu jego przezwyciężania. W Polsce stosowanych jest wiele instrumentów aktywnej polityki rynku pracy, niektóre cieszą się dużym uznaniem społecznym i mają znaczną skuteczność, jednak ograniczenia budżetowe spowodowały radykalnie zmniejszoną skalę środków kierowanych na ich finansowanie.   Strategia aktywnego przeciwdziałania ubóstwu musi stanowić integralny element polityki społeczno-gospodarczej państwa, samorządów i władz lokalnych. Głównym sposobem ograniczenia ubóstwa jest zmniejszanie bezrobocia przez tworzenie nowych miejsc pracy i aktywizację zawodową ludzi ubogich i aktywna polityka rynku pracy, umożliwiająca przejściową aktywizację bezrobotnych. Moim zdaniem  państwo powinno dokonywać korekty podziału zróżnicowanych dochodów ludności poprzez rynek. Temu celowi służą wysokie, progresywne podatki, rozbudowany system świadczeń społecznych, kontrola cen, zagwarantowanie płacy minimalnej, dążenie do pełnego zatrudnienia, dotowanie przez państwo oświaty, służby zdrowia i mieszkalnictwa. Walka z ubóstwem powinna być oparta na trzech kierunkach działań, czyli kształceniu zawodowym i edukacji dokształcającej. Uważa się, że bezrobocie, które stanowi ważny czynnik ubóstwa, może być zmniejszone poprzez permanentne kształcenie, dające jednostce umiejętność elastycznego zachowania na rynku pracy. Gwarantowaniu dochodów najniższych, które wystarczą na zaspokojenie podstawowych potrzeb człowieka, a także odpowiednim poradnictwu socjalnym, świadczonym na rzecz ubogiej jednostki. Zadaniem organizacji socjalnej jest organizowanie pomocy ubogim tak, aby nie odczuwali tego jako zorganizowaną dobroczynność lub jednorazową pomoc, ale jako drogę do samodzielnego zorganizowania sobie życia z pomocą państwa i społeczeństwa lokalnego. Ważnym kierunkiem walki z ubóstwem jest praca w środowisku i samopomoc jako efekt rodzinnego i sąsiedzkiego współdziałania.

Literatura:

1. H. Januszek, „Ubóstwo jako problem społeczno-ekonomiczny, Poznań 2001.
2. T. Pilch , Lepalczyk I. (red), Pedagogika społeczna, Warszawa 1995.
3. A. Radziewicz-Winnicki (red.): “Problemy i tendencje rozwojowe we współczesnej pedagogice społecznej w Polsce” ,Katowice 1995.
4. Julian Auleytner, Katarzyna Głąbicka, „Polskie kwestie socjalne na przełomie wieków”. Wyższa Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie, Warszawa 2001r. Źródła internetowe: 1.www.diagnoza.com
5. http://www.stat.gov.pl/gus