Charakterystyka realizmu w odniesieniu do stosunków międzynarodowych

Cel: Charakterystyka ideologii realizmu i jej twórców. Słowa kluczowe: Realizm klasyczny, realizm strukturalny, realizm ofensywny, realizm defensywny, realizm neoklasyczny. Tematem mojej pracy jest charakterystyka ideologii realizmu odnosząca się do szeroko rozumianego aspektu bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego. Realizm jest jednym z nurtów, w którym teoretycy analizowali sposób prowadzenia polityki między państwami opierający się na nieustających zabiegach związanych z bezpieczeństwem. Potęga jest decydującym czynnikiem zapewniającym stabilizację w zakresie bezpieczeństwa i umożliwia prewencję zagrożeń. Jest kluczowym elementem, który decyduje o podjętych decyzjach i działaniach. Na prężność państwa składa się dobrze prosperująca gospodarka, która daje możliwości stworzenia zaplecza militarnego. Państwa poprzez posiadanie zasobów militarnych są w stanie odstraszyć potencjalnego przeciwnika poprzez pokazanie wewnętrznej siły. Naczelną zasadą jest dążenie do równowagi sił, które ma na celu niedopuszczenie do uzyskania przez jedno państwo przewagi na rzecz pozostałych. Zagrożenia mogą występować na różnych szczeblach a państwa prowadzą politykę w celu ich neutralizacji. W tym celu dążą do zawierania sojuszy, prowadzą wyścigi zbrojeń. Dla innych państw stwarza to sytuację budzącą respekt. Pojawia się również pojęcie dylematu bezpieczeństwa, z jednej strony to co powoduje wzrost bezpieczeństwa u jednych jest powodem do obaw dla innych. W związku z tym obowiązuje zasada ograniczonego zaufania, ponieważ nigdy nie jest się w stanie określić zamiarów innych państw. Realiści rozpatrywali aspekt bezpieczeństwa z różnych punktów widzenia. Postaram się je przybliżyć. Mówiąc o realizmie klasycznym należy wspomnieć o jego twórcach. Jednym z nich był Edward Carr. W jednej ze swoich publikacji pt. „ The Twenty Year’ s Cristis” skrytykował idealizm. Twierdził, że prawo naturalne nie mogą być podstawą prawa międzynarodowego. Innymi przedstawicielami realizmu klasycznego byli Hans Morgenthau i Reinhold Niebuhr. Niebuhr twierdził, że nieustanne poczucie zagrożenia jest determinantem niekończącej się walki o przetrwanie. Odnosi się on do korzeni natury ludzkiej. Atrybutem bezpieczeństwa była potęga militarna i dążenie do równowagi sił. Głównymi założeniami realizmu klasycznego są:

1. Nadrzędna rola państwa w stosunkach międzynarodowych;
2. Ograniczona moralność;
3. Prowadzenie analizy potęgi innych państw. Kolejnym przedstawicielem realizmu klasycznego był Hans Morgenthau. Postrzegał naturę człowieka jako grzeszną, której korzenie sięgają grzechu pierworodnego. Dąży w swoich zamierzeniach do dominacji nad innym. Sformułował 6 zasad odnoszących do stosunków międzynarodowych:
4. Polityka rządzi się prawami, których korzenie drzemią w naturze ludzkiej począwszy od czasów starożytnych.
5. Decydującym czynnikiem prowadzenia polityki jest władza. Podstawę stanowią skutki jej sprawowania a nie motywy.
6. Interesy państwa są zmienną, która powinna być nieustannie badana. Odnosi się to również do źródła jej siły.
7. Występuje zależność między zasadami moralnymi a wymaganiami powodzenia działań politycznych. Zasady moralne powinny odnosić się do konkretnych sytuacji a nie być priorytetem działania.
8. Realizm polityczny nie chce utożsamiać się z zasadami moralnymi. Zakłada ideologię siły, która chroni państwo przed niewłaściwie prowadzoną polityką, mogącą mieć negatywne skutki dla bezpieczeństwa.
9. Realizm odnoszący się do sfery politycznej i praw nim rządzących różni się od innych nurtów stosunków międzynarodowych. Morgethau za przykład podał brytyjskiego premiera Neville’a Chamberlaina, który dążąc do utrzymania pokoju, niemniej jednak jego sposób prowadzenia polityki przyczynił się do wybuchu II wojny światowej. Dla porównania można przedstawić postać Winstona Churchila, kierującego się egoizmem państwa i własnym interesem dzięki czemu doprowadził do zwycięstwa Wielkiej Brytanii. Klasyczny realista jakim był Morgenthau największy wpływ wywarł na teoretyków stosunków międzynarodowych w Stanach Zjednoczonych. Scharakteryzował nieustającą walkę między realizmem a liberalizmem. Na czele państw stoją ludzie, którzy mają charakter władczy, dążą do uformowania jak największej potęgi dlatego zachowują się agresywnie i prowadzą działania prowadzące do przewagi nad innymi. Świat można zmienić zgodnie z naturą człowieka, a nie jak głosili idealiści wbrew niej. Analizując główne tezy realizmu klasycznego można krótko zaznaczyć, że arena międzynarodowa jest miejscem nieustannej walki o władzę i potęgę, której charakter wynika z natury ludzkiej. Dążenie do jak najsilniejszej pozycji napędza ludzi do działania. Stopień bezpieczeństwa opiera się na potędze państwa, równowadze sił lub silnym państwem hegemonicznym. Moralność jest niezbędna dla sprawiedliwości i praworządności. Należy jednak podkreślić, że panujący ład może przerodzić się w anarchię a państwo hegemoniczne obalić. Głównym celem państw jest niedopuszczenie do uzyskania przewagi przez inne państwa a jest to możliwe dzięki realizacji równoważenia sił. Kolejnym odłamem jaki wyodrębnił się w realizmie jest neorealizm czyli realizm strukturalny. Jednym z twórców neorealizmu jest Kenneth Waltz. Teoretycy realizmu strukturalnego formułowali tezę, że struktura sytemu międzynarodowego wpływa na zachowanie się państw. Głównym założeniem neorealizmu jest równowaga sił, którą trudno osiągnąć ponieważ państwa dążą do zgromadzenia siły większej od innych w celu zwiększenia swojego własnego bezpieczeństwa. W jednej ze swoich publikacji K. Waltz opisuje trzy poziomy analizy:
10. W pierwszym wyjaśnia, ze stosunki między państwami są wynikiem działań pojedynczych osób sprawujących władzę jak również ich charakteru i osobowości.
11. Druga teoria głosi, że na stosunki te ma wpływ organizacja wewnętrzna państwa i sposób jego zarządzania.
12. Zachowanie się państw jest determinowane przez czynniki systemowe. Odnosi się to np. do złego funkcjonowania organizacji międzynarodowych i nieumiejętności rozwiązywania konfliktów. Określa wpływ anarchii międzynarodowej na sposób zachowania się państwa. Według teorii Waltza agresja występuje zarówno na poziomie wewnętrznym jak i zewnętrznym. Dla przykładu posłużę się postawą Adolfa Hitlera czy Józefa Stalina, których polityka przyczyniła się do eksterminowania Żydów czy obywateli Związku Radzieckiego. W celu wzmocnienia swojej pozycji i szans na przetrwanie państwa wzorują się na rozwiązaniach innych, którym udało się odnieść sukces. Według neorealistów głównymi uczestnikami są państwa jednolite, kierujące się racjonalnymi zasadami. Różnią się jedynie miejscem w hierarchii odnoszącej się do posiadanej siły. Na sposób ich funkcjonowania wpływa system, który jest zmienny. Każde z państw w inny sposób będzie się do tego odnosić np. małe przyłączą się do silniejszego. System funkcjonowania zmusza kraje do wzajemnej rywalizacji co może zakończyć się wojną. Potęga jest niezbędnym czynnikiem bezpieczeństwa, ale zarówno jej brak jak i niedobór może być powodem konfliktów. Zapewnienie bezpieczeństwa nie musi być związane z agresją. Realiści strukturalni podzielili się na dwie grupy; jedni uważali, że sukcesem na arenie międzynarodowej będzie rozkład siły i liczba mocarstw w systemie i tych, którzy twierdzili, że czynnikiem tym jest zarówno poziom jak i źródło oraz wektor zagrożenia. Każde z państw może użyć przemocy więc automatycznie inne muszą być na to przygotowane. Podczas zimnej wojny państwa biegunowe prowadziły podobną politykę, która miała na celu zwiększenie militaryzacji i walkę o wpływy. Według neorealistów rozkład potęgi zapewnia bezpieczeństwo i daje stabilność. W przypadku systemu wielobiegunowego możliwość wystąpienia konfliktów jest większa ze względu na liczbę państw. Jest też więcej możliwości złej oceny zdolności militarnej przeciwnika. Będzie to powodem do zwiększenia obaw i możliwości wybuchu konfliktów. W układzie dwubiegunowym, gdzie występuje mniejsze prawdopodobieństwo wybuchu wojny przy jakichkolwiek zmianach równowagi sił państwa kompensują to poprzez wyrównanie potencjału militarnego na poziomie wewnętrznym. W przypadku większej ilości państw odbywa się to na zasadzie zawierania sojuszy. Spośród realizmu strukturalnego można wyodrębnić dwa odłamy a mianowicie realizm defensywny i realizm ofensywny. Realizm defensywny opiera swoje założenia na dążeniu państw do utrzymania równowagi sił, kalkulując ewentualne zyski i rozpatrując dylemat bezpieczeństwa. Dążąc do zapewnienia bezpieczeństwa państwa nie będą ryzykować konfliktu, ich działania będą podążać do utrzymania równowagi sił a nie do uzyskania jak największej potęgi. W polityce kierują się zasadą status quo. Zamiarem państw nie musi być agresja, ale należy zawsze się liczyć z możliwością wystąpienia złych zamiarów państw ekspansjonistycznych. Motywem działania państw jest nie chęć pozyskania korzyści a raczej obawa o własne bezpieczeństwo. Według Stephana M. Walta państwa równoważą zagrożenie. Trudniej jest podbić państwa, w których panuje ład polityczny. Równowaga sił jest przesunięta w kierunku obrony a nie ataku, który wymaga większych zbrojeń. Poza tym państwa zagrożone zawierają sojusze z przeciwnikami państw stanowiących potencjalne zagrożenie. Podobnie jak defensywiści realizm ofensywny przypisuje naczelne znaczenie systemowi międzynarodowemu. Anarchia zmusza jednak państwa do umacniania ich potęgi. Głównym przedstawicielem tej teorii był John Mearsheimer według którego kumulacja potęgi większej niż inne kraje jest kluczowym czynnikiem dla zapewnienia bezpieczeństwa. Według niego państwa dążące do hegemoni są zdolne do ponoszenia ryzyka kosztem własnego bezpieczeństwa. Są więc zmuszone do umacniania potęgi. Ofensywiści uważają, że współpraca między państwami jest trudna, występuje dylemat bezpieczeństwa a państwa przyjmują najgorszy bieg zdarzeń. Realiści ofensywni zgadzają się z tezą, że imperializm odgrywa większe znaczenie niż równowaga sił. Stronami konfliktu są państwa status quo i państwa rewizjonistyczne. Pierwsze dążą do utrzymania bieżącej hierarchii a drugie chcą zmienić aktualny układ sił. Głównym celem strategicznym działania państw jest zapobieganie zmianom równowagi sił lub umacnianie własnej potęgi. Dokonuje się tego poprzez przyłączenie się do przeciwnika silniejszego państwa. Na strategię wzmocnienia własnej pozycji składa się wiele czynników a mianowicie prowadzenie wojny, szantaż, nęcenie i osłabienie a także wykrwawienie. Reasumując: Realiści ofensywni i defensywni w inny sposób postrzegają sposób zapewnienia bezpieczeństwa. Defensywiści dążą do zachowania istniejącego ładu i stanu rzeczy, nadrzędnym celem jest przetrwanie a nie rozwój potęgi i siły. Ich działania cechują daleko idące ostrożne działania, które są mało ryzykowne. Ofensywiści w celu zapewnienia bezpieczeństwa będą kierować się maksymalizacją siły w obawie przed ewentualnym zagrożeniem stworzonym przez inne państwo. Realizm neoklasyczny jest odmiennym odłamem realizmu. Odnosi się do wzajemnego działania sił systemowych. Głównym zagadnieniem, jakim zajmowali się neoklasycy jest sposób zachowania się państwa na arenie międzynarodowej. Jego zachowanie jest zależne od potencjału drzemiącego w czynnikach ekonomicznych, technologii i sile militarnej w odniesieniu do innych państw. Funkcjonowanie kraju jest zależne od jego potęgi i osobowości osób stojących na jego czele. Jednym z przedstawicieli neoklasycznego realizmu był Michael Mandelbaum, który głosił, że w zależności od wielkości państwa ich polityka bezpieczeństwa jest różna. Inny teoretyk Gilpin utrzymywał, że to państwo hegemoniczne decyduje o braku konfliktu czy jego wystąpieniu. Sformułował teorię „ wzrostu i upadku”, która zakładała, że jedną z przyczyn wojen jest nierówny wzrost siły państw mających przewagę. Do upadku hegemona może doprowadzić ograniczenie inwestycji, upadająca działalność gospodarcza polityki kraju. Jeśli dochodzi do zmiany związanej ze wzrostem korzyści na szczeblu międzynarodowym dochodzi do zachwiania tej równowagi. Powrót do równowagi jest możliwy poprzez realizowanie działań ekspansyjnych. Preferencje państw status quo i krajów rewizjonistycznych różnią się. Sposób zachowania państw na poziomie międzynarodowym zależy od zmiennych elementów systemu takich jak dystrybucja możliwości energetycznych, dostrzeganie możliwych niebezpieczeństw oraz zmiennych czynników wewnętrznych, które wpływają na politykę zagraniczną. Państwa dążą do osiągnięcia własnych strategicznych celów. Tylko dzięki rozważnej i rozsądnej polityce będą w stanie sprawnie reagować na niebezpieczeństwo napaści. Za przykład może posłużyć nam postawa Francji i Anglii stosujących niespójną politykę, której skutki wiązały się z brakiem spostrzeżenia zagrożeń ze strony Niemiec. Państwa dzięki swojej potędze realizują swoje cele. Neoklasycy podkreślali rolę relacji państwa i społeczeństwa, Istotne znaczenie ma również gromadzenie zasobów na rzecz działań obronnych państwa. Te, które są wstanie to osiągnąć zyskują przewagę na arenie międzynarodowej. W celu utrzymania stabilności wymagany jest porządek narzucony przez najsilniejsze mocarstwo. Podsumowanie Po przeanalizowaniu różnych odłamów realizmu mogę stwierdzić, że jest to zagadnienie wieloaspektowe i złożone. Charakterystyka dokonana przeze mnie pozwala uzmysłowić w jak różny sposób realizm odnosi się do pojęcia bezpieczeństwa na arenie międzynarodowej. Sposoby postrzegania wynikają z dynamiki zmian, jakie zachodzą w rozwoju stosunków międzynarodowych, lecz niezmienne pozostają jego główne założenia.

Bibliografia: J. Czaputowicz Bezpieczeństwo międzynarodowe. Współczesne koncepcje. Wydawnictwo naukowe PWN R. Jackson, G. Sorensen Wprowadzenie do stosunków międzynarodowych. Wydawnictwo Uniwersytet Jagielloński T. Łoś-Nowak Stosunki międzynarodowe. Teorie-systemy-uczestnicy. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego Wrocław 2000r.