1. ROZWÓJ DZIECKA W WIEKU WCZESNOSZKOLNYM 1.1 Rozwój fizyczny i zdolności motorycznych. Młodszy wiek szkolny to okres, który trwa od siódmego dziecka do około jedenastego roku życia. Jest to okres szczególnie ważny. Wiąże się ze specyfiką rozwoju psychicznego i fizycznego dziecka w pierwszych latach pobierania przez nie nauki szkolnej. Podjęcie przez dziecko obowiązku nauki szkolnej jest nowym etapem w jego życiu. Dotychczas podstawową formą działalności dziecka w wieku przedszkolnym była zabawa. Nowym obowiązkiem dzieci wstępujących do szkoły jest nauka. Jest to okres, który wymaga od dziecka dużego wysiłku fizycznego i psychicznego. Jednakże jak pisze Lidia Wołszynowa „… w zasadzie fizycznie dziecko jest w stanie temu podołać, bowiem organizm jego uzyskał w końcowej fazie wieku przedszkolnego pewną równowagę i odporność. A kościec dziecka w pierwszej fazie młodszego wieku szkolnego jest jeszcze dość słaby i nie znosi dużych obciążeń”. Adaptacja dzieci w młodszym wieku szkolnym jest różna . Jedne przystosowują się od razu do nowych sytuacji a innym przychodzi to znacznie trudniej. Psycholodzy od wielu lat starali się wyjaśnić od czego zależy dobre przystosowanie się dziecka do szkoły. Próbując to wyjaśnić należałoby zdefiniować czym jest dojrzałość szkolna.Według Marii Przetacznikowej „… dojrzałym do podjęcia nauki szkolnej nazwiemy dziecko, które osiągnęło taki stopień rozwoju umysłowego, społeczno - emocjonalnego oraz fizycznego jaki umożliwia mu przystosowanie się do wymagań szkoły i kontynuowania z powodzeniem nauki w klasie pierwszej”. Stefan Szaman definiując dojrzałość szkolną uważa, że „ powodzenie w nauce wiąże się z wrażliwością i podatnością dziecka na naukę”. Uważa, że powodzenie w nauce wiąże się z wrażliwością i podatnością dziecka na naukę. Autor pisze, że wrażliwość to „stopień zainteresowania dziecka nauką szkolną”. Natomiast podatność to zarówno „możność zrozumienia tego, co się dziecku przekazuje, a także umiejętność podporządkowania się wychowawczym wymaganiom szkoły i zgodnego współżycia z kolegami”. Dojrzałość szkolna zależy nie tylko od czynników biologicznych, ale także od wpływów środowiska oraz od oddziaływań wychowawczych. Jednym z rozwojów, które warunkują powodzenie w nauce jest rozwój fizyczny dziecka. Rozwój fizyczny w okresie wczesnego dzieciństwa jest dość gwałtowny. Pomiędzy 6 – 8 rokiem życia chłopcy są wyżsi od dziewczynek. W 9 roku życia różnice we wzroście są nieznaczne, a po jego ukończeniu przeciętna dziewczynka jest wyższa niż przeciętny chłopiec. Organizm dziecka ogólnie się wzmocnił i wyraźnie uodpornił. Ulepsza się praca układu oddechowego, wzrasta pojemność płuc, objętość klatki piersiowej. Serce rozwija się wolniej niż całe ciało i jest mniejsze w stosunku do rozmiarów ciała niż w jakimkolwiek innym momencie ludzkiego życia. Również płuca nie są jeszcze w pełni rozwinięte. Jeffrey S. Turner w swojej książce poświęconej rozwojowi człowieka napisał „…ciężar płuc wzrasta prawie dziesięciokrotnie przed zakończeniem okresu średniego dzieciństwa. Tempo oddechu się obniża . W miarę jak układ oddechowy pracuje coraz bardziej ekonomicznie ujawnia wierszą elastyczność, oddychanie staje się wolniejsze i głębsze”.
   Układ kostny dziecka w młodszym wieku szkolnym zawiera jeszcze znaczną ilość tkanek chrzęstnych, co umożliwia dalsze wzrastanie organizmu, a także sprawia, że kościec jako całość jest miękki i plastyczny. Równie ważną cechą rozwoju dziecka w tym okresie charakteryzuje też to, że różne części kośćca krzepną, rosną i zmieniają się w różnej kolejności.
   Dziecko w młodszym wieku szkolnym jest rozwinięte fizycznie i ruchowo. Opanowało już w pewnym stopniu precyzyjne ruchy rąk, palców, które są niezbędne przy nauce pisania. Dziecko jest już znacznie silniejsze. Jego mięśnie, kościec i układ nerwowy znacznie zostały wzmocnione. Przyrost wzrostu jest w tym okresie niewielki. Dziecko w tym wieku porusza się podobnie do człowieka dorosłego. Można powiedzieć, że cechą charakterystyczną dla dzieci w młodszym wieku szkolnym jest znaczna ruchliwość. Ich ruchy są ekonomiczne i podporządkowane kontroli czynności nerwowych. Ruchy zbędne zanikają. Niepełna dojrzałość drobnych mięśni przyczynia się do tego, że dzieci męczą się łatwo przy wykonywaniu ruchów, które wymagają zarówno większej precyzji jak i dokładności. Po ukończeniu 7 roku życia większość dzieci ma opanowane do perfekcji umiejętności biegania i skakania. Wciąż zachodzi w tym okresie proces usprawniania koordynacji ruchowej i udoskonalania płynności ruchów. Poprawa zachodzi bardzo wolno dlatego też możemy spodziewać się niezręczności i niezdarności. Koordynacja ruchów rąk czyli inaczej nazywana małą motoryką, nie nadąża nad rozwojem dużej motoryki. Zrozumiałe jest stwierdzenia Jeffre’a S. Turner, że „w miarę jak dzieci uzyskują kontrolę nad swymi rękami, ramionami, nadgarstkami i palcami nabierają biegłości w takich formach aktywności jak: wymagająca dokładności praca zręcznościowa, gra na instrumentach muzycznych, odręczne pisanie czy konstruowanie modeli”. Ma to swoje odzwierciedlenie w codziennym toku zajęć np. mycie zębów, czesanie się czy zawiązywanie butów. Można stwierdzić, że prawidłowe wykonanie określonej umiejętności motorycznej obejmuje zdolności do doskonalenia koordynacji i rozwoju precyzji w wykonywaniu określonych zadań.

      1.2 Rozwój emocjonalny. 
      Osiągnięcie przez jednostkę pełnej dojrzałości emocjonalnej jest procesem długotrwałym i nie każdy człowiek dojrzałość tą osiąga. Marii Przetacznik – Gierowska uważa, że „jeśli rozwój emocjonalny we wczesnych stadiach ontogenezy przebiega pomyślnie można oczekiwać dalszego prawidłowego kształtowania się uczuć. Natomiast wszelkie zakłócenia rozwoju emocjonalnego we wczesnym dzieciństwie utrudniają, a także mogą uniemożliwiać osiągnięcie dojrzałości emocjonalnej”.  
   

Wszelkie czynności psychiczne, za pośrednictwem, których jednostka odzwierciedla swój stosunek do rzeczywistości, dokonuje jej oceny z punktu widzenia swoich potrzeb, określa się jako procesy emocjonalne. Anna Matczak pisze „każdą emocję można opisać, charakteryzując trzy jej komponenty: intensywność, treść i znak.” Zdaniem A. Matczak intensywność może zależeć od tego jak duże znaczenie będzie miał dla jednostki działający bodziec i czy spowoduje słabszą lub silniejszą jego aktywację. Inaczej mówiąc powstały proces emocjonalny można scharakteryzować jako odznaczający się mniejszym lub większym natężeniem. Natomiast znak procesu emocjonalnego jest zależny od kierunku reakcji, do której pobudza człowieka dany bodziec. Można tu także wyróżnić dwa rodzaje emocji: przyjemne i przykre. Określanie emocji ze względu na jej intensywność i znak z pewnością byłoby niewystarczające dla jej scharakteryzowania. Emocje są zróżnicowane jakościowo, w zależności od tego, czym są wywołane i do jakiego rodzaju reakcji skłaniają. Czynniki składają się na treść procesu emocjonalnego. Przykładem takich emocji, które treściowo są zróżnicowane są: litość, wstyd, zazdrość, wstręt, gniew, zlość.
Emocje odzwierciedlają stosunek jednostki do rzeczywistości. Pełnia istotną funkcję przystosowawczą, która pozwala na wykrywanie w otoczeniu tego, co ma dla człowieka znaczenie. Mają także ogromne znaczenie na działanie – wielkość mobilizacji energii i kierunek jej wydatkowania. W toku wczesnego dzieciństwa reakcje emocjonalne i ekspresja stają się bardzo zróżnicowane. Jeffrey S. Turner napisał, że „zachodzi tu kontrast, ponieważ reakcje charakteryzujące wcześniejsze lata życia były raczej zgeneralizowanie. Wyjaśniając zmiany zachodzące w ekspresji emocjonalnej, można odwołać się do kilku czynników.” Pierwszym czynnikiem jest rozwój poznawczy, który umożliwia dzieciom postrzeganie swojego otoczenia w nowy i zróżnicowany sposób. Dzięki zmianom rozwojowym w zakresie procesów poznawczych dzieci mogą też coraz lepiej wychwytywać informacje uwikłane w kontekst sytuacyjny, stają się one zdolne do wykrywania i wyrażania coraz większej gamy emocji i uczuć. Innymi czynnikami wpływającymi na ekspresję emocjonalną w okresie wczesnego dzieciństwa są rozszerzające się horyzonty społeczne oraz wyzwania. Przykładem może być przejście od zadań wykonywanych w środowisku domowym do zadań wynikających z realizacji wczesnego programu edukacyjnego czy też włączenie się w bardziej zaangażowany sposób w kontakty z rówieśnikami. Każde z tych doświadczeń wpływa na wzbogacenie się repertuaru dziecięcych emocji. Ekspresja emocjonalna wpleciona jest w wiele procesów rozwojowych.
Początek nauki szkolnej otwiera nowy okres w życiu emocjonalnym dziecka. Życie to jest coraz bogatsze. Dziecko nawiązuje liczne więzi emocjonalne z rówieśnikami i nauczycielem. Stanisław Gerstman uważa, że „zdrowe dziecko, gdy znajduje się w sprawnym wychowawczo, korzystnym środowisku, jest pogodne, górują w nim optymistyczne nastroje i dobre przystosowanie do środowiska. Bardzo ważny czynnik stanowi wówczas powodzenie w pracy szkolnej i dobre, przyjazne kontakty koleżeńskie”. 1.3 Rozwój procesów poznawczych. Zdaniem L. Wołoszynowej „procesy poznawcze dzieci w młodszym wieku szkolnym charakteryzuje dynamiczny rozwój, dokonujący się w kierunku wyodrębniania się i usamodzielniania czynności umysłowych”. Znaczącą rolę odgrywa w tym systematyczne nauczanie, a także pogłębiające się uczestnictwo dziecka w życiu społecznym i kulturalnym jego otoczenia. Można to szczególnie zobaczyć kiedy konkretne zadania stawiane przed dzieckiem przez szkołę wyraźnie ukierunkowują procesy, które stają się bardziej dowolne i przebiegają z coraz większym udziałem świadomości dziecka. Uczy się ono kierować swoją uwagą, spostrzeganiem, pamięcią i uczeniem się. Znaczne zmiany w tym okresie u dzieci zachodzą w myśleniu. Tadeusz Nowogrodzki pisze: „w młodszym wieku szkolnym myślenie dziecka ma jeszcze wyraźnie charakter konkretny i obrazowy, opiera się przede wszystkim na czynnościach pierwszego układu sygnalizacyjnego”. Młodszy wiek szkolny jest okresem, w którym zaczynają kształtować się operacje konkretne. Można mówić tu o dwóch fazach. W fazie pierwszej dziecko operuje jeszcze wyobrażeniami w sposób przedoperacyjny, a poziom czynności umysłowych jest w bardzo znacznym stopniu uzależniony od ich konkretnej treści. Natomiast w drugiej fazie dziecko potrafi już operować bardziej złożonymi pojęciami, a także rozumuje i może wrócić do punktu wyjścia. Dziecko w młodszym wieku szkolnym dokonuje operacji myślowych za pomocą manipulacji przedmiotami lub wyobrażeniami konkretnych przedmiotów. Kolejne stadium, które charakteryzują wyższe formy myślenia, określa się jako okres operacji formalnych. Rozumowanie staje się coraz bardziej zgodne z zasadami logiki, łączy się to także z rozwijaniem umiejętności wykrywania i ustalania związków przyczynowo – skutkowych. W drugiej fazie młodszego wieku szkolnego u dzieci zaczyna się „proces odrywania się od zewnętrznych manipulacji przedmiotami, od działania i od wyobrażeń konkretnych, a posługiwania się symbolami w planie czysto umysłowym”. Umożliwia to dzieciom zrozumienie i ustalenie pewnych elementarnych zależności i praw, a także sprawdzenie i kontrolę własnego rozumowania. Ważnym elementem składającym się na rozwój poznawczy są wrażenia. Anna Matczak w swojej książce pisze, że „wrażenie stanowi odzwierciedlenie pojedynczej cech bodźca – takiej jak barwa, zapach czy dźwięk – działającego na układ nerwowy człowieka.”
Człowiek przychodząc na świat ma gotową zdolność do odbierania wrażeń za pomocą narządów zmysłowych, których analizatory jako anatomiczne aparaty wrażeń podlegają rozwojowi. Rozwój dokonuje się w procesie wychowania i nauczania. W młodszym wieku szkolnym bardzo wyraźnie rozwijają się wrażenia wzrokowe. Między 6-15 rokiem życia ostrość wzroku ciągle wzrasta. Podobnie szybko rozwijają się wrażenia słuchowe. Wrażenia w wieku szkolnym dzieci kształtują się ciągle w warunkach dla tego rozwoju korzystnych. Wrażenia wchodzą w skład spostrzeżeń i rozwijają się wraz z rozwojem spostrzeżeń. Według A. Matczak „spostrzeganie można określić jako proces odzwierciedlania bodźców złożonych, dokonujący się z wykorzystaniem wcześniejszego doświadczenia”. Aby spostrzeganie dziecka przebiegało aktywnie i celowo musi być odpowiednio pokierowane. Czasami potrzeba do tego dowolnej działalności dziecka, polegającej na dokonywaniu różnych manipulacji na spostrzeganych przedmiotach. U dziecka spostrzeżenia formują się początkowo w procesie aktywnego działania zewnętrznego. Natomiast swój zwrot osiągają już pod koniec okresu przedszkolnego kiedy to zaczynają się wyodrębniać i kształtować jako procesy specjalne lub samodzielne i skierowane na jakiś cel. Dzieci rozpoczynające naukę szkolną rozwijają spostrzeżenia a także zdolności do wyodrębniania poszczególnych cech spostrzeganych przedmiotów. Aby spostrzeżenia były pełnowartościowe, należy aktywnie organizować proces spostrzegania.
Ważnym elementem rozwoju poznawczego jest pamięć. Bez dokładnego zapamiętania niemożliwe jest opanowanie podstaw wiedzy, co stanowi pierwsze i zasadnicze zadanie ucznia. Według T. Nowogrodzkiego „w okresie szkolnym, w związku z rozpoczęciem systematycznego nauczania, pamięć uczniów rozwija się bardzo intensywnie, przy czym lata od 8 do 11 roku życia uchodzą za okres szczególnego natężenia jej rozwoju. Wzrasta ona nie tylko ilościowo, ale i przekształca się jakościowo”. Należy zaznaczyć, że dobry rozwój pamięci jest uwarunkowany rozwojem całej osobowości dziecka, na który składają się: rozwój jego myślenia i coraz głepsze rozumienie zapamiętywanego tekstu, rozwój zainteresowań i zdolności, rozwój woli i charakteru. Kolejnym elementem składającym się na proces poznawczy jest rozwój mowy. Lidia Wołoszynowa pisze, że „poziom rozwoju mowy jest jednym z istotnych wskaźników stopnia dojrzałości szkolnej, inaczej mówiąc przygotowania dzieci do rozpoczęcia nauki.” Dzieci w młodszym wieku wczesnoszkolnym powinny używać zdań nadrzędno – podrzędnych, skupionych wokół zdania głównego. Mowa dziecka przekraczającego próg szkoły nie przestaje doskonalić się jako narzędzie społecznej komunikacji , przeobraża i rozszerza się jej funkcja symboliczna. Tym samym coraz silniejszy staje się związek z myśleniem. Właśnie włączanie się mowy do działania, wyrażające się w umiejętności myślowej analizy sytuacji, uświadomienia sobie celu działania, obmyślenie planu jego realizacji, i środków do tego prowadzących, staje się jednym z ważnych dla rozwoju dziecka kierunków przeobrażeń. Należy stwierdzić, że dla rozwoju mowy w wieku szkolnym bardzo ważny jest związek z rozwojem innych funkcji psychicznych oraz procesem dydaktyczno – wychowawczy, która staje się dla dzieci od chwili rozpoczęcia nauki w szkole nowym i bardzo istotnym czynnikiem rozwoju.