Tragizm bohatera romantycznego na przykładzie Konrada Wallenroda, Konrada z III cz. Dziadów i Kordiana Autor /Zenon Dodano /18.04.2011

Tragizm jako jedna z podstawowych kategorii estetycznych w różnych okresach literackich uzyskiwał odmienny aspekt znaczeniowy. W starożytności powodowany był przez niezależne od ludzkiej woli fatum, w czasach nowożytnych oznacza niemożność dokonania wyboru między dwiema równorzędnymi wartościami, sprowadzającą na bohatera nieszczęście i będącą przyczyną jego klęski. Tragizm bohatera romantycznego wypływał najczęściej z niemożliwych do przezwyciężenia sprzeczności wewnętrznych, określających osobowość jednostki wybitnej.

Tytułowy bohater powieści poetyckiej A. Mickiewicza pt. Konrad Wallenrod staje przed podwójnym wyborem. Musi porzucić ukochaną żonę Aldonę, aby ratować zagrożoną wolność ojczyzny. Konieczność podjęcia walki narodowowyzwoleńczej umożliwia mu realizację osobistych celów : „Szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie”. Aldona po stracie męża zamyka się w wieży, aby tam dopełnić życia. Po spełnieniu swojej misji Wallenrod próbuje odbudować dawną więź uczuciową, ale Aldona ma świadomość, że obydwoje za bardzo się zmienili, aby powrót do przeszłości był możliwy. Patriotyczna postawa Konrada, który rezygnuje z miłości, aby poświęcić się dla ojczyzny, nacechowana jest wewnętrznym tragicznym konfliktem między racjami historycznymi a moralnymi.

W obliczu przeważających sił wroga Wallenrod musi zrezygnować z walki otwartej, wybierając drogę podstępu. „Tyś niewolnik, jedyna broń niewolników podstępy” – tłumaczy mu wajdelota. Decydując się na nieetyczne metody działania bohater ma świadomość, iż jego przyszłością jest „zdradzać, mordować, i potem ginąć śmiercią haniebną”. Odrzucając zasady chrześcijańskiej etyki i kodeks rycerski, Wallenrod pokona Krzyżaków, ale tym samym poniesie duchową klęskę. Nękany wyrzutami sumienia, popełni samobójstwo, będące w zasadzie jednym aktem jego wolnej woli. Rozdźwięk między miłością ojczyzny a koniecznością sprzeniewierzenia się moralnym zasadom jest podstawą tragizmu bohatera.

W cz. III Dziadów tragiczny konflikt przenosi się już całkowicie do wnętrza duszy bohatera. Konrad zamknięty w więzieniu, ale wolny duchem, nie może podjąć żadnych konkretnych działań. Przekonany o swojej wyjątkowości decyduje się na bezowocowy spór z Bogiem o „rząd dusz”. W prometejskim buncie przypisuje sobie boskie zdolności kreatorskie i w imię miłości do narodu pragnie oswobodzenia Polski, nawet za cenę swojego życia. Powodowany pychą neguje dobroć i miłość Boga, sobie przypisując najwyższą władzę. Bóg nie odpowiada Konradowi, co oznacza, iż nie uważa go za równorzędnego dla siebie partnera. Bohater Dziadów ponosi więc klęskę.

Tragizm Konrada wypływa z określających jego osobowość wewnętrznych sprzeczności. Jego źródłem jest konflikt między przekonaniem bohatera o swoich nieograniczonych możliwościach a ułomnościami jego ludzkiej natury. Chęć zrównania się z Bogiem okazuje się niemożliwa do realizacji. Nie mogąc przekroczyć swoich ziemskich ograniczeń Konrad tylko we własnym mniemaniu wznosi się na wyżyny ducha. Przed karą za grzech pychy uratuje go modlitwa Księdza Piotra, kult Matki Boskiej oraz miłość do ludzi.

Niemożność przekroczenia tkwiących w człowieku ograniczeń stanie się także przyczyna klęski Kordiana z dramatu Słowackiego pod tym samym tytułem. Kordian, młody człowiek, nie widzący sensu własnego życia, doświadczony nieszczęśliwą miłością, zakończoną próbą samobójczą, postanawia odnaleźć cel egzystencji w walce narodowowyzwoleńczej. Dojrzewa duchowo w trakcie podróży po Europie, w wygłoszonym na szczycie Mont Blanc monologu odkrywa moc własnego ducha i głosi ideę aktywnej walki o niepodległość narodu. Bohater przyłącza się do ruchu spiskowego i propaguję ideę zemsty, przychyla się także do projektu zabicia cara. Jego decyzja o podjęciu się tego zadania jest całkowicie bezinteresowna :

„Narodowi

Zapisuję, co mogę … Krew moją i życie

I tron do rozrządzenia próżny”.

Kordian nie dokona jednak zamierzonego przez siebie czynu. Przed drzwiami sypialni cara pokonany zostanie przez Strach i Imaginację. Tragizm bohatera wyraża się w niemożliwym do przezwyciężenia konflikcie między pragnieniem a niemożnością jego realizacji.

Tragizm bohatera romantycznego najczęściej nie jest spowodowany okolicznościami zewnętrznymi, ale stanowi skutek psychiczny i osobowościowych konfliktów jednostki. Przekonany o boskiej mocy ludzkiego ducha bohater, ograniczony ułomnościami własnej natury, nieuchronnie skazany jest na klęskę.