Demokratyzm pochodzi od greckiego “demotratia”, czyli władza, rządy ludu. Słowo to oznacza typ ustroju, powiązanego z polityczną i społeczną równością wszystkich ludzi, z ideologią społeczną, która występuje w różnych odmianach, takich jak na przykład demoliberalizm. Jest to uznanie zasad demokratycznych, nawołujących do władzy ludu, większości.

Patriotyzm natomiast jest postawą społeczno- polityczną opartą na zasadach miłości do ojczyzny, solidarności z własnym narodem, gotowości do ofiar dla niego. Jest to również pewna forma ideologii, nawołująca do podporządkowania i poświęcenia dążeń osobistych kwestii narodu, jeżeli ich dobro narzuca taką konieczność. Na przestrzeni wieków pojęcie to ulegało wielu zmianom, ale zawsze towarzyszyły mu te same cele: miłość i dobro ojczyzny, troska o jej losy.

Eliza Orzeszkowa w realistycznej powieści “Nad Niemnem” stara się przedstawić właśnie takie idee, pokazać jak ważna jest ojczyzna, zwrócić uwagę na losy kraju, wzbudzić poczucie troski o własną ojczyznę. Akcja utworu rozgrywa się nad rzeką Niemen, we dworze Korczyńskich i w zaścianku szlacheckim Bohatyrowiczów w latach osiemdziesiątych. Dla starszego pokolenia, reprezentowanego przez Benedykta Korczyńskiego, Dominika Korczyńskiego, Andrzejową Korczyńską oraz Anzelma Bohatyrewicza powstanie styczniowe było wielkim przeżyciem. Benedykt głosił ideę pracy na własnej ziemi, Dominik pracował w Rosji, Andrzejowa Korczyńska była wdową po powstańcu, natomiast Anzelm to były powstaniec, obecnie opiekujący się legendarną mogiłą Jana i Cecylii.

Powstanie styczniowe rozpoczęło się 22 stycznia 1863 roku, trwało do jesieni 1864 roku. Było ono wielkim zrywem przeciwko zaborcy- Rosji i wywarło ogromny wpływ na życie bohaterów. Anzelm przeszedł: śmierć brata, powstanie, niespełnioną miłość do Marty. Przetrwać te trudne chwile pomaga mu ciężka praca, będąca dla niego sensem życia i źródłem utrzymania. Benedykt Korczyński również walczył w powstaniu, przez co stracił część majątku. Swoją wytrwałą pracę uważa za akt patriotyzmu. Czas, który minął rodzi rodzaj wspólnoty dwóch pokoleń.

Autorka książki, pomimo klęski powstańców, wierzy w wolność i równość obywateli. Widoczny jest jej wielki szacunek do tego wydarzenia. Z tego też powodu jej bohaterowie są ludźmi pragnącymi niepodległej, zjednoczonej ojczyzny. Powstanie pozostawiło po sobie wielki ślad, wiele ofiar, cierpienie. Zmieniło ono spojrzenie ludzi na świat. Przedstawione postacie chcą przekazać następnym pokoleniom o tych ważnych wydarzeniach, starają się nie zapomnieć o heroicznych czynach w imię wolności. Miejscem, ciągle przypominającym o tamtej walce jest mogiła, będąca wiecznym świadectwem tragicznych wydarzeń i bohaterskiej walki. Przypomina ona obraz wielkiego patriotyzmu. Jednak nie wszyscy zgadzają się z ówczesnymi ideami. Zygmunt Korczyński potępia przeszłość, przez co dochodzi do wielu sporów pomiędzy postaciami. Jednym z nich jest konflikt Andrzejowej Korczyńskiej z synem.

Wdowa po Andrzeju Korczyńskim- patriotka, określa swój kraj jako " szeregi zwyciężone". Dla niej jedność narodu i wspólnota w cierpieniu są głównymi wartościami. Swojego syna chce wychować na człowieka inteligentnego, wykształconego patriotę, szanującego tradycje narodowe i kochającego swoją ojczyznę. Niestety popełniła ona zbyt wiele błędów wychowawczych, z których początkowo nawet nie zdaje sobie sprawy. Zaszczepia w Zygmuncie niechęć do niższych warstw społecznych. Nie zgadza się na małżeństwo z Justyną, ponieważ pochodziła ona z ubogiego domu. Andrzejowa pragnie, aby syn pozostał wierny narodowi, kontynuując tym samym dzieło ojca a słysząc odmowę nazywa Zygmunta tchórzem, uciekającym przed poważnym zadaniem. Porównuje syna do Judasza, oskarża go o materializm, twierdzi, że mógłby zhańbić się zdradą. Zygmunt zaskakuje matkę swoimi wypowiedziami na co ona wybucha gniewem. Po pewnym czasie wdowa po Andrzeju Korczyńskim zdaje sobie sprawę jak wielką krzywdę wyrządziła synowi, od tej pory wini siebie za nastawienie syna, zaczyna sobie zdawać sprawę, jak wiele błędów popełniła.

Zygmunt Korczyński, przedstawiciel młodego pokolenia, uważa się za artystę. Uciekając przez ideami panującymi w państwie często jeździ za granicę. Jest kosmopolitą, pałającym niechęcią do ojczystej ziemi. Widzi swoją ojczyznę jako kraj przepełniony niesprawiedliwością, nędzą, strachem. Świat poza granicami Polski jest dla niego piękny i inspirujący. Uważa także, że w tum kraju jego talent by został zmarnowany, do czego nie może dopuścić. W Polsce czuje się niespełniony, szuka więc nowych poglądów, idei, kultur. Zygmunt ma żal do matki, że go źle wychowała, nauczyła pracować, wpajała idee bez wartości. Tradycja dla niego nie ma żadnego znaczenia. Podczas kłótni obraża ojca: “… mój ojciec, niech mi matka przebaczy, … ale mój ojciec był szaleńcem…, szaleńcem!- powtórzył- bardzo szanowanym zresztą, …ale do najwyższego stopnia szkodliwym”. Stara się uzmysłowić matce, że ma inne cele niż jego ojciec. Nie czuje on przywiązania do tradycji, do rodziny, do własnej ojczyzny. Nie rozumie poświęcenia dla Polski, walki o niepodległość, gardzi niższym stanem, który nazywa “bydłem”. Sam uważa siebie za uzdolnionego, wspaniałego artystę. W rzeczywistości jednak jest snobem, egoistą, postacią ironiczną, dbającą o własne przyjemności, bezmyślny w sprawach sercowych: stracił prawdziwą miłość- Justynę.

Eliza Orzeszkowa ukazuje w swej powieści jeszcze jeden konflikt pokoleniowy- pomiędzy Benedyktem Korczyńskim a Witoldem- jego synem. Przyczynom braku porozumienia są różne poglądy na temat pracy, wychowania Leonii, układów z zaściankiem.

Benedykt w młodości był studentem agronomii na Uniwersytecie Wileńskim, a po ukończeniu szkoły zajął się Korczynem. Brał udział w powstaniu styczniowym, starał się utrzymać rodzinny majątek. Walka o własną ziemię zacierała w nim ideały powstańcze, które kiedyś były jego głównym celem. Powody klęsk widzi w ludzie, który według niego jest naiwny i łatwo się podporządkowuje. Z początku traktuje syna ironicznie, wytyka mu zawziętość poglądów, dotyczących idei pozytywistycznych. Benedykt sam w młodości rozpowszechniał podobne ideały, jednak niepowodzenia i klęski doprowadziły go do zupełnej bierności. Pragnie on uchronić syna przed własnymi błędami i uczuciem rozczarowania. Stary Korczyński jest postacią uczciwą, sprawiedliwą, o silnym charakterze, mimo to Witold jest w stanie wymusić na ojcu zmianę postępowania w stosunku do Bohatyrewiczów.

Witold Korczyński to młody pozytywista, pragnący naprawić świat. Osiągnąwszy własną ścieżkę szuka sposobu osiągnięcia celu. Twierdzi on, że młodzież powinna włączyć się do pomocy, zamiast czekać i patrzeć na niewolę. Nie obwinia on prostego ludu, ponieważ uważa, że nie można niszczyć ich tradycji i idei patriotycznych. Pomimo różnicy poglądów nie ma do ojca wielki szacunek. Witoldowi nie podoba się natomiast sposób wychowania siostry, ponieważ rośnie ona na “salonową lalkę”, która nie nadaje się do pracy a jedynym jej zajęciem jest przyjmowanie gości. Syn Benedykta jest idealistą, przyświecają mu idee pracy u podstaw i pracy organicznej. Jest uczciwy, szczery i inteligentny.

Bohaterowie powieści “Nad Niemnem” dzielą się na młodsze i starsze pokolenie. Młodzież jest aktywna, pragnie pomagać w naprawianiu świata. Tkwi w nich wielki patriotyzm. Ci młodzi ludzie przez całe życie byli uczeni szacunku dla tradycji, pamięci po przodkach oraz miłości do ojczyzny. Starsze pokolenie cechuje przede wszystkim bierność. Mając bowiem doświadczenie w walce przekonali się, że nie przynosi ona zamierzonych rezultatów, wolą więc pogodzić się z własnym losem, nie chcą otwierać się na nowy świat, są przywiązani do ziemi. Dzieci swoje uważają za naiwne, kontynuujące ich własne błędy.

Eliza Orzeszkowa twierdzi, że ludzie powinni być pożyteczni dla kraju, propaguje przy tym hasło utylitaryzmu, związanego z kultem pracy. Autorka podejmuje temat odpowiedniego wychowania dzieci. Twierdzi, że złe wzorce prowadzą do rozpadu rodzin, zaniku tradycji i ważnych wartości. Odpowiednio do haseł pozytywistycznych Orzeszkowa twierdzi, że dzieci trzeba wychować na wartościowych i świadomych obywateli. Ma to pomóc w zachowaniu tożsamości narodowej oraz rozwoju kulturalnym i gospodarczym ojczyzny.