Pojęcie oraz środki ochrony i obrony narodowej

Bezpieczeństwo narodowe jest to jedna z podstawowych dziedzin funkcjonowania państwa mająca zapewnić możliwość przetrwania ale przede wszystkim rozwój i swobodę realizacji interesów narodowych w konkretnych warunkach bezpieczeństwa poprzez podejmowanie wyzwań , wykorzystywanie szans, redukowanie ryzyka oraz przeciwdziałanie wszelkiego rodzaju zagrożeniom dla jego interesów. Bezpieczeństwo narodowe jest często utożsamiane z bezpieczeństwem państwa, ponieważ wywodzi się z egzystencjalnych potrzeb ludzkich społeczności zorganizowanych w państwa. W tradycyjnym ujęciu kładzie się naciska na zewnętrzne zagrożenia, jednak równie ważne jest zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego. Zapewnienie bezpieczeństwa narodowego jest naczelnym zadaniem polityki zagranicznej państwa, zaś celem narodowej polityki bezpieczeństwa – ochrona państwa i społeczeństwa przed zagrożeniami płynącymi z zewnątrz. Bezpieczeństwo narodowe ma za zadanie chronić wewnętrzne wartości każdego społeczeństwa i państwa. 

Tradycyjne bezpieczeństwo narodowe było utożsamiane przede wszystkim z siłą wojskową według uproszczonego schematu: zagrożenie to agresja, a bezpieczeństwo to obrona militarna. Współczesne składniki bezpieczeństwa to – obok aspektów wojskowych i politycznych – czynniki gospodarcze i technologiczne, zasoby surowcowe oraz polityka w zakresie ekologii, demografii, spraw społecznych i humanitarnych. Koncepcje bezpieczeństwa należy poszerzyć o sprawy związane z zachowaniem narodowej tożsamości oraz zapewnieniem właściwego udziału w rozwoju cywilizacyjnym współczesnego świata. Zyskał na znaczeniu także „ludzki wymiar” bezpieczeństwa, czyli poszanowanie podstawowych praw i swobód obywatelskich. Jeśli bezpieczeństwo narodowe jest najwyższą potrzebą i wartością narodu oraz głównym celem działań państwa, to obrona narodowa jest jego strukturą realizacyjną, a więc główną organizacją i zarazem główną funkcją, która chroni wartości narodowe i broni ich przed nieustannymi zagrożeniami – zewnętrznymi i wewnętrznymi, militarnymi i niemilitarnymi. W ujęciu funkcjonalnym obrona narodowa to działalność, mająca na celu odpowiednie przygotowanie i wykorzystanie sił i środków będących do dyspozycji państwa w celu przeciwdziałania wszelkiego rodzaju zagrożeniom zewnętrznym i wewnętrznym godzącym w interes narodowy.
System obrony narodowej dzieli się na dwie części: cywilną i wojskową. Skuteczny system obrony narodowej stanowi integralną część polityki zagranicznej państwa, gdyż świadczy o jego spójności. Obrona cywilna jest to system, którego celem jest ochrona ludności, zakładów pracy i urządzeń użyteczności publicznej, dóbr kultury, ratowanie i udzielanie pomocy poszkodowanym w czasie wojny oraz współdziałanie w zwalczaniu skutków klęsk żywiołowych i katastrof.
Obrona wojskowa, czyli siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej – siły i środki wydzielone przez Rzeczpospolitą Polską do zabezpieczenia jej interesów i prowadzenia walki. Siły zbrojne są podstawowym elementem systemu obronnego państwa, przeznaczonym do skutecznej realizacji polityki bezpieczeństwa i obronnej. Zgodnie z obowiązującą Strategią Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Siły Zbrojne RP utrzymują gotowość do realizacji trzech rodzajów misji: zagwarantowanie obrony państwa i przeciwstawienie się agresji, udział w procesie stabilizacji sytuacji międzynarodowej oraz w operacjach reagowania kryzysowego i operacjach humanitarnych, wspieranie bezpieczeństwa wewnętrznego i pomoc społeczeństwu. Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej stoją na straży suwerenności Rzeczypospolitej Polskiej oraz Jej bezpieczeństwa i pokoju. Mogą brać udział w zwalczaniu klęsk żywiołowych, działaniach antyterrorystycznych, akcjach poszukiwawczych, a także ratowania życia ludzkiego. Biorą też udział w oczyszczaniu terenów z materiałów niebezpiecznych pochodzenia wojskowego i unieszkodliwiają je[2]. Zwierzchnictwo nad Siłami Zbrojnymi Rzeczypospolitej Polskiej sprawuje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej za pośrednictwem Ministra Obrony Narodowej, który sprawuje ogólne kierownictwo nad Siłami Zbrojnymi RP.

Militarne i powszechne postrzeganie obrony narodowej Współczesne zagrożenia niemilitarne, które niosą zarówno siły przyrody (klęski żywiołowe, epidemie, zmiany klimatyczne itp.), jak i negatywne skutki działalności ludzkiej (katastrofy techniczne, dewastacja środowiska naturalnego, upadek moralności, bezrobocie, trujące środki chemiczne, środki promieniotwórcze, terroryzm, narkotyki, przestępczość, nielegalna migracja itp.) są równie groźne w skutkach dla narodów i państw jak wojny. Stąd też powszechnie przyjmuje się, że we współcześnie bezpieczeństwo narodowe, obrona narodowa obejmują w coraz większym stopniu, oprócz siły militarnej, zdolności ochrony i ratownictwa ludności, substancji materialnej i środowiska przed zagrożeniami niemilitarnymi. Co więcej, do przeciwdziałania zagrożeniom niemilitarnymi i usuwania ich skutków konieczne jest, i to w coraz większym zakresie, użycie sił zbrojnych, postrzeganych dotychczas głównie jako narzędzie walki zbrojnej państwa. Środki ochrony i obrony narodowej Narzędzia współczesnej obrony narodowej struktury organizacyjne – organy władzy, służba zagraniczna, siły zbrojne, służby wywiadu, policja, straż graniczna, straż pożarna, placówki naukowo – badawcze, obiekty i ośrodki kultury, służby inspekcyjne, stowarzyszenia pozarządowe oraz narzędzia niematerialne – morale narodowe, strategia polityki państwa, prawo państwowe, nauka, edukacja i inne. Środki obrony narodowej to: środki polityczne obrony narodowej, środki gospodarcze obrony narodowej, wojskowe, bezpieczeństwa publicznego i powszechnego, naukowo-techniczne obrony narodowej, ekologiczne, normatywne oraz środki ideologiczne obrony narodowej. Całość środków obrony narodowej można podzielić na środki powszechne stosowane w codziennej ochronie, a także w zabezpieczaniu wartości i interesów narodowych, oraz środki wojskowe traktowane jako ostateczny decydujący środek obrony narodowej.

Struktura obrony narodowej

Na strukturę obrony narodowej składają się dwa aspekty: cywilny i wojskowy, są ze sobą ściśle powiązane relacjami współpracy i koordynacji na szczeblu centralnym i terytorialnym oraz przygotowane do wzajemnego wsparcia swoich działań w czasie pokoju i w okresie kryzysu czy ewentualnej wojny. Prawo, najogólniej rozumiane jako ogół norm obowiązujących na określonym terytorium, jest podstawą ładu i porządku społecznego, a zarazem podstawą organizacji i funkcjonowania państwa, również w zakresie bezpieczeństwa i obrony narodowej. To właśnie stan prawa oraz mechanizmy jego przestrzegania i egzekucji stanowią podstawowy i konieczny warunek sprawności państwa we wszystkich dziedzinach życia. Złe prawo, a nawet dobre, ale nieegzekwowane, to anarchia – nieuchronny zwiastun upadku państwa i katastrofy narodowej. Pierwszym i niezbędnym warunkiem pomyślnego rozwoju państwa było jest i będzie zapewnienie bezpieczeństwa. Najpowszechniejszy podział funkcji państwa pozwala wyróżnić: funkcję wewnętrzną, gospodarsko – organizatorską, socjalną, kulturalno – wychowawczą oraz zewnętrzną. Funkcja wewnętrzna wiąże się z zapewnieniem bezpieczeństwa i porządku publicznego, ochroną mienia, zdrowia społeczeństwa i środowiska oraz z zabezpieczeniem trwałości w wewnętrznej strukturze stosunków społecznych. Funkcja gospodarczo – organizatorska polega na organizowaniu życia gospodarczego i stwarzaniu warunków do rozwijania działalności gospodarczej, a w konsekwencji do tworzenia materialnych podstaw bezpieczeństwa narodowego. Funkcja socjalna to działania na rzecz ubezpieczeń społecznych, ochrona zdrowia, pomocy społecznej oraz rozwiązywania problemów na rynku pracy i wykorzystania zasobów ludzkich. Funkcja kulturalno-wychowawcza obejmuje przedsięwzięcia na rzecz wpajania wiedzy i zdobyczy cywilizacyjnych, rozpowszechniania dóbr kulturowych, upowszechniania idei i wartości oraz kształtowania postaw i zachowań obywatelskich. Funkcja zewnętrzna to zapewnienie bezpieczeństwa państwa na zewnątrz, rozwijanie stosunków politycznych, gospodarczych i kulturalnych z innymi państwami, a także rozwijanie przepływu informacji i kontaktów międzyludzkich.

Rola organów władzy w tworzeniu bezpieczeństwa narodowego i obrony narodowej

Podstawą organizacji i sprawnego funkcjonowania demokratycznego państwa jest zasada trójpodziału i równowagi władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Podział ten stanowi swoisty pomnik europejskiej kultury prawnej, pozostając żywą i w dalszym ciągu przydatną zasadą.
Władzę ustawodawczą w Polsce sprawują Sejm i Senat, władzę wykonawczą – Prezydent i Rada Ministrów, władzę sądowniczą – sądy i trybunały. Każda z nich uczestniczy w tworzeniu bezpieczeństwa narodowego i obrony narodowej, koncentrując się na działaniach stanowiących ich istotę, wynikającą z konstytucyjnej roli w państwie.

Parlament

W procesie tworzenia podstaw bezpieczeństwa narodowego Sejm i Senat odgrywają szczególną rolę, polegającą na stanowieniu przepisów prawa powszechnie obowiązującego w postaci ustaw. Parlament ponadto może podejmować uchwały, wśród których występują akty normatywne, a także realizując funkcję ustrojodawczą – dysponuje prawem dokonywania zmian w obowiązującej Konstytucji (art.235).

Obie izby parlamentu odgrywają również rolę kreacyjną, polegającą na powoływaniu i odwoływaniu konstytucyjnie wskazanych centralnych organów państwa: mają prawo kontroli wykonywania ustaw, a Sejm dysponuje prawem kontroli rządu i ministrów. Rola kontrolna parlamentu przejawia się również w działalności organów wewnętrznych Sejmu i Senatu, spełniających funkcje pomocniczą. Chodzi tu przede wszystkim o komisje parlamentarne – np. Komisję Obrony Narodowej, Komisję Spraw Zagranicznych i Komisję ds. Służb Specjalnych. Zakres kompetencji Komisji Obrony Narodowej obejmuje kwestie obrony państwa, dotyczące zwłaszcza działalności sił zbrojnych, systemu oraz funkcjonowania obrony terytorialnej kraju i obrony cywilnej, wykonywania obowiązków w dziedzinie wzmacniania obronności przez organy państwowe i przedsiębiorstwa, organizacje społeczne i spółdzielcze oraz przez obywateli, a także sprawy przemysłu obronnego. Szczególną rolę spełnia Komisja ds. Służb Specjalnych. Komisja ta opiniuje nie tylko projekty ustaw, lecz również projekty rozporządzeń wykonawczych dotyczących służb specjalnych oraz ocenia akty normatywne w zakresie ich działalności. Formą działań kontrolnych parlamentu jest także wyrażanie zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej oraz na wprowadzenie stanu wyjątkowego i wojennego lub przedłużenie okresu stanu klęski żywiołowej i stanu wyjątkowego.

Prezydent RP

W konstytucyjnym systemie ustrojowym prezydent RP jest ważnym samodzielnym podmiotem, realizującym koncepcję równoważenia władz, a nie tylko częścią dualistycznej władzy wykonawczej.

Ogólną charakterystykę urzędu Prezydenta zawierają przepisy art.126 Konstytucji:

1. Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej jest najwyższym przedstawicielem Rzeczpospolitej Polskiej i gwarantem ciągłości władzy państwowej.
2. Prezydent Rzeczpospolitej czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji, stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium.
3. Prezydent Rzeczpospolitej wykonuje swoje zadania w zakresie i na zasadach określonych w Konstytucji i ustawach. Wśród konstytucyjnych uprawnień prezydenta szczególne miejsce zajmują kompetencje w zakresie zwierzchnictwa sił zbrojnych, obronności i bezpieczeństwa państwa w czasie pokoju i wojny. Konstytucja ustanawia prezydenta najwyższym zwierzchnikiem Sił Zbrojnych RP. Jest to model zwierzchnictwa biernego, w którym nie mieści się funkcja faktycznego naczelnego dowództwa i kierowania Siłami Zbrojnymi RP. W czasie pokoju prezydent sprawuje zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi za pośrednictwem ministra obrony narodowej, któremu przekazano uprawnienia rzeczywistego kierowania siłami zbrojnymi we współpracy z wojskowymi strukturami dowodzenia, a w szczególności szefem Sztabu Generalnego i dowódcami rodzajów sił zbrojnych. W myśl art.136 prezydent, na wniosek prezesa Rady Ministrów, zarządza powszechną lub częściową mobilizację i decyduje o użyciu sił zbrojnych do obrony państwa. Ponadto Prezydent RP określa, na wniosek Ministra Obrony Narodowej, główne kierunki rozwoju sił zbrojnych oraz ich przygotowań do obrony państwa, a także uczestniczy w odprawach kierowniczej kadry Ministerstwa Obronny Narodowej i Sił Zbrojnych i może je zwoływać.

Rada Ministrów

Rada Ministrów stanowi główne ogniwo władzy wykonawczej. Prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną, kieruje administracją rządową i sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie stosunków z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi.

Zgodnie z art.146 Konstytucji Rada Ministrów odpowiada m.in. za: zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego państwa oraz porządek publiczny, zapewnienie bezpieczeństwa zewnętrznego, sprawowanie ogólnego kierownictwa w dziedzinie obronności oraz coroczne określenie liczby obywateli powoływanych do czynnej służby wojskowej.

Minister Obrony Narodowej

Minister Obrony Narodowej jest naczelnym organem administracji państwowej w dziedzinie obronności państwa. Wykonuje on swoje zadania za pomocą Ministerstwa Obrony Narodowej. Obecnie w skład ministerstwa wchodzi Gabinet Polityczny Ministra – jako organ doradczy – oraz następujące komórki organizacyjne:

• Sekretariat Ministra Obrony Narodowej. • Departament Administracyjny; • Departament Budżetowy; • Departament Infrastruktury; • Departament Kadr i Szkolnictwa Wojskowego; • Departament Kontroli; • Departament Polityki Obronnej; • Departament Polityki Zbrojeniowej; • Departament Prawny; • Departament Spraw Socjalnych i Rekonwersji; • Departament Współpracy Międzynarodowej; • Departament Wychowania i Promocji Obronności; • Departament Zaopatrzenia Sił Zbrojnych; • Biuro Prasy i Informacji; • Biuro Ochrony Informacji Niejawnych; • Sztab Generalny WP składa się z siedmiu generalnych zarządów oraz jednego samodzielnego zarządu.

Zadania i obowiązki organów administracji, przedsiębiorców i obywateli

Administracja rządowa

MINISTROWIE W myśl art.149 ust.1 Konstytucji RP ministrowie kierują określonymi działami administracji rządowej lub wypełniają zadania wyznaczone przez Prezesa Rady Ministrów. Każdy minister jest zobowiązany do inicjowania i opracowywania polityki Rady Ministrów w ramach działu, którym kieruje, oraz do przedkładania w tym zakresie inicjatyw i projektów aktów normatywnych na posiedzeniu Rady Ministrów. W ramach działu, którym kieruje, minister realizuje politykę Rady Ministrów i koordynuje jej wprowadzenie w życie przez organy, urzędy i jednostki organizacyjne, które mu podlegają lub są przez niego nadzorowane. WOJEWODOWIE Wojewoda reprezentuje administrację rządową w województwie. Jest on: • przedstawicielem Rady Ministrów w województwie; • zwierzchnikiem administracji zespolonej; • reprezentantem Skarbu Państwa. W świetle obowiązującego prawa, wojewoda ponosi pełną odpowiedzialność za bezpieczeństwo i ma w tej dziedzinie szczególne uprawnienia: zapewnia współdziałanie wszystkich jednostek organizacyjnych administracji rządowej i samorządowe, działających na obszarze województwa; kieruje ich działalnością w zakresie zapobiegania zagrożeniom życia, zdrowia lub mienia oraz zagrożeniom środowiska, bezpieczeństwa państwa i utrzymania porządku publicznego, ochrony praw obywatelskich, zapobiegania klęskom żywiołowym i innym nadzwyczajnym zagrożeniom, a także w zakresie zwalczania i usuwania ich skutków. W sytuacjach nadzwyczajnych wojewoda może wydawać polecenia obowiązujące wszystkie organy administracji rządowej i samorządu terytorialnego.

Administracja samorządu terytorialnego

Samorządy terytorialne współuczestniczą w tworzeniu bezpieczeństwa narodowego i obrony narodowej, realizując w tej dziedzinie zadania określone ustawami. Do samorządu wojewódzkiego należą np. sprawy dotyczące szeroko rozumianego bezpieczeństwa: promocja i ochrona zdrowia, kultura i ochrona jej dóbr, zagospodarowanie przestrzeni, ochrona środowiska, drogi publiczne i transport, obronność, bezpieczeństwo publiczne. W gestii samorządu powiatowego znajdują się m.in. sprawy ochrony zdrowia, ochrony dóbr kultury, zagospodarowania przestrzennego i nadzoru budowlanego, ochrona środowiska i przyrody, porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli, ochrony przeciwpowodziowej i zapobiegania innym nadzwyczajnym zagrożeniom życia, zdrowia oraz środowiska, obronności i współpracy z organizacjami pozarządowymi. Szczebel powiatowy jest podstawowym i zasadniczym poziomem reagowania kryzysowego.
Samorząd gminy realizuje zadania publiczne o znaczeniu lokalnym, niezastrzeżone dla innych organów. Zadania te, służące zaspakajaniu potrzeb wspólnoty samorządowej, są wykonywane jako zadania własne. Należą do nich: ochrona środowiska, drogi gminne oraz organizacja ruchu drogowego, ochrona zdrowia, utrzymanie gminnych obiektów użyteczności publicznej. Organy gminy uprawnione są również do nakładania świadczeń osobistych i rzeczowych na rzecz obronności na podstawie wniosków organów wojskowych.

Podkreślić należy, że starostowie, wójtowie, prezydenci i burmistrzowie są szefami obrony cywilnej.

Przedsiębiorcy

Ustawa z dnia 23.08.2001 r. o organizowaniu zadań na rzecz obronności państwa przez przedsiębiorców określa, że są to przedsiębiorcy, którzy podejmują zadania w zakresie mobilizacji gospodarki, militaryzacji, planowania operacyjnego, szkolenia obronnego, mającego na celu przygotowanie załogi do wykonania zadań obronnych, a ponadto w zakresie wynikającym z obowiązków państwa – gospodarza. Chodzi tu o przedsiębiorców, których przedmiotem działalności jest:

• eksploatacja lotnisk i portów morskich; • kolportaż; • nadawanie programów radiowych i telewizyjnych; • produkcja, transport i magazynowanie produktów naftowych; • produkcja, remont lub modernizacja uzbrojenia i sprzętu wojskowego; • realizacja obrotu specjalnego; • transport; • usługi pocztowe; • usługi telekomunikacyjne; • wytwarzanie, dystrybucja i przesyłanie gazu ziemnego, paliw płynnych oraz energii elektrycznej. Zadania realizowane na rzecz obronności przez przedsiębiorców wykonujących działalność gospodarczą na terytorium RP organizują organy administracji rządowej.

Obywatele

Szczególny obowiązek udziału obywateli w obronie państwa wynika z konstytucyjnej zasady powszechności obrony. Zakres obowiązków określa ustawa o powszechnym obowiązku obrony RP. Są to:

• pełnienie służby wojskowej; • służba w obronie cywilnej; • odbywanie przysposobienia obronnego; • uczestniczenie w samoobronie ludności; • pełnienie służby w jednostkach zmilitaryzowanych; • pełnienie służby zastępczej; • wykonywanie świadczeń na rzecz obrony.

Organizacje pozarządowe w obronie narodowej

Na rzecz obronności organizacjom pozarządowym można zlecać następujące zadania: utrzymanie lotnisk i szkolenie lotnicze, popularyzacja i propagowanie spraw obronności, szkolenie paramilitarne, szkolenie w zakresie sposobów obronnych. Organizacje pozarządowe działają również w sferze bezpieczeństwa społecznego i bezpieczeństwa ekologicznego oraz na rzecz ochrony przeciwpożarowej i ratownictwa. Ich powstawanie jest ściśle związane z budową społeczeństwa obywatelskiego. Przepisy obowiązującego prawa nakładają na samorządy powiatowe obowiązek współpracy z organizacjami pozarządowymi.

Kobiety w obronie narodowej

Współczesna obrona narodowa wymaga zaangażowania i aktywnej postawy całego społeczeństwa, zarówno kobiet jak i mężczyzn. Jednakże takie dziedziny, jak: wychowanie obywatelskie, patriotyczne, kształtowanie świadomości narodowej, propagowanie problematyki obronnej itd. pozostaną domeną kobiet, tak jak było to w przeszłości i dzieje się obecnie.

To właśnie matki, babcie, nauczycielki, instruktorki harcerstwa, dziennikarki z racji wykonywania swych obowiązków naturalnych i zawodowych decydowały, z jakim bagażem wartości, idei i zasad młode pokolenie wkraczało w dorosły świat. Te szczególne obowiązki wynikają z cech kobiecego charakteru. Główne zalety predysponujące kobiety do tych dziedzin obrony narodowej to: odporność psychiczna, odpowiedzialność za bezpieczeństwo najbliższych, wytrwałość i rzetelność, największy wpływ na wychowanie dzieci i młodzieży. Zachodzi zatem potrzeba: • popularyzowania działalności kobiet, szczególnie w wymienionych obszarach obrony narodowej; • umożliwienia podnoszenia kwalifikacji zawodowych z zakresu obronności; • promowania na stanowiska kierownicze szczególnie tych kobiet, którym sprawy obronne nie są obojętne i które posiadają odpowiednią wiedzę i kwalifikacje w tym zakresie. Należy podkreślić, iż takie dziedziny, jak macierzyństwo, edukacja i kształtowanie świadomości narodowej będą w dalszym ciągu priorytetowym zadaniem dla współczesnych i przyszłych pokoleń kobiet – tak jak to było od wieków.