Etapy odrodzenia się społeczeństwa na przełomie XVIII - XIX wieku

Od 17 maja do 23 czerwca 1764 roku obradował Sejm Konwokacyjny. Uchwalono wówczas około 180 ustaw, chociaż w ciągu ostatnich 27 lat nie uchwalono ani jednej.
Sejm ten podejmował decyzje większością głosów ponieważ był skonfederowany.
Przeprowadził on reformy, które podporządkowały miejską gospodarkę oraz ujednolicały miary i wagi, a także reformowały pocztę.

W XVII wieku w Rzeczypospolitej główny nurt walki politycznej o władzę i projekty reform z nim związane, spokrewnione były z rywalizacją o znaczenie i wpływy między dwoma obozami magnackimi, a mianowicie Potockimihttp://weresu.me/pl/articles/new# i Czartoryskimi. Potoccy stojący na czele obozu republikańskiego chcieli utrzymać ustrój polityczny, który w dalszym ciągu obowiązywał, a także byli przeciwnikami jakichkolwiek reform. W polityce zagranicznej kierowali się na Prusy, Szwecję, Turcję oraz Francję. Czartoryscy spokrewnieni z Poniatowskimi, Sapiehami i Ogińskimi opowiadali się w polityce zagranicznej za Rosją i Austrią. W latach 1738 - 1752 dążyli do przeprowadzenia części reform skarbowo - wojskowych, które miały wzmocnić władzę państwową. Gdy zmarł August III, rozpoczęła się między Potockimi, a Czartoryskimi walka o władzę. Czartoryscy opowiadali sie za programem reform, mającym na celu zmienienie zasady funkcjonowania sejmu, wzmocnienie pozycję rządu, zakazać przysięgania na instrukcje poselskie, pozbawić praw politycznych szlachtę nieposesjonatów oraz ograniczyć ‘’liberum veto’’. Gdy Rosja wsparła wojskowo to stronnictwo, udało się Familii (inaczej nazywana rodzina Czartoryskich) pokonać Potockich, popierających wybór na króla - najpierw syna Augusta III Wetlina, a gdy ten zmarł hetmana Branickiego. Ostatecznie sejm, mimo wystąpienia próby zerwania go jeszcze przed wyborem marszałka, w dniu 6 września 1764 roku, głosami 5500 posłów wybrał na króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, którego poparła caryca Katarzyna II. Przez to wydarzenie, program Czartoryskich nie mógł być w pełni zrealizowany, ale większość ich reform zostało wprowadzonych przez Sejm Konwokacyjny z 1764 r., zawiązany w konfederację generalną na czas nieokreślony. Miało to związek z unowocześnieniem i wzmocnieniem państwa. Reformy Familii, poza tym że były realizowane ostrożnie i tylko częściowo, napotkały na ostrą reakcję opozycji wewnętrznej i państw ościennych, głównie Rosji. Aby zmusić do posłuszeństwa króla Stanisława Poniatowskiego i Czartoryskich oraz uaktywnić konserwatywną opozycję, z inicjatywy ambasadora Rosji Repnina zawiązano konfederację innowierców w Słucku i Toruniu (marzec 1767r.). W odpowiedzi na to wydarzenie zawiązała się również z inicjatywy Repnina, konfederacja katolików w Radomiu, występująca w obronie tzw.: ‘‘złotej wolności’’ , a także manifestująca lojalność wobec Katarzyny II. Sejm Wielki obradował od 6 października 1788 r. do 29 maja 1792r. Marszałkami byli S. Małachowski i K. N. Sapieha. Główną rolę w przeprowadzaniu reform odgrywało stronnictwo patriotyczne. Reformy te stanowiły ważny krok w kierunku przekształcania Polski w szlachecko - burżuazyjną monarchię parlamentarną. Wywołały jednak one ostrą reakcję wewnętrzną i państw ościennych. Konfederacja targowicka (maj 1792r.) i wojna z Rosją, miały w rezultacie obalić reformy Sejmu Wielkiego oraz przywrócenie starego porządku. Już na jednej z pierwszych sesji sejmu uchwalono zwiększenie liczby wojska do 100 tys. i przeznaczono na jego utrzymanie tzw. ofiarę dziesiątego grosza. Z dóbr szlacheckich na rzecz skarbu miało przypadać 10 % dochodu, z dóbr kościelnych 20%. Przejęto też na rzecz skarbu wielkie dobra biskupstwa krakowskiego, a król miał płacić 50% dochodów z królewszczyzn. Okazało to się nie wystarczające, tym bardziej, że sami podatnicy określali wysokość swych dochodów. Część podatków przeznaczano zatem na miasta, a liczbę wojsk ograniczono do 65 tys. 3 maja 1791r. została uchwalona Konstytucja, znosząca unię oraz scalając ostatecznie Koronę (Polskę) i Litwę. Poprzez zniesienie wolnej elekcji, przywracała dziedziczność monarchii w obrębie dynastii saskich Wettinów. Władza została podzielona na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą wg. oświeceniowej myśli Monteskiusza. Władzę wykonawczą sprawował król przy pomocy Straż Praw, do której prócz niego wchodził prymas, następca tronu, marszałek sejmu oraz pięciu ministrów. Sądy miały być ‘‘zawsze gotowe’’, tj. funkcjonować przez cały rok. Powołano też dwa trybunały, sądy ziemiańskie, sądy komisji rządowych i porządkowych. 24 marca 1794r. rozpoczęło się Powstanie Kościuszkowskie. 4 kwietnia 1794r. Naczelnik Powstania Tadeusz Kościuszko, odniósł sukces w bitwie pod Racławicami. Nie udało mu się jednak dotrzeć do Warszawy. Został przyparty do Wisły w okolicach Połańca, gdzie wydał dnia 7 maja 1794r. tzw. Uniwersał Połaniecki, którego celem było pozyskanie chłopów do walki. Uniwersał ten ograniczał poddaństwo chłopów, nadając im ‘‘wolność osobistą’’, czyli możliwość opuszczenia wsi pod pewnymi warunkami - odrabiania pańszczyzny bądź opłacania czynszu. Ponadto obniżył wszystkim, o połowę wymiar pańszczyzny, a znosił ją całkowicie tym, którzy powołani zostali do armii lub na pospolite ruszenie, aż do czasu powrotu ich do domu. Uniwersał gwarantował także chłopom nieusuwalność z użytkowanej ziemi, jeśli wypełniali swoje obowiązki wobec pana. Przestrzeganie postanowień Uniwersału miały nadzorować nowe jednostki administracyjne, podlegające Komisjom Porządkowym, obejmujące do 1200 gospodarstw zwane ‘‘dozorami’’. W praktyce oznaczało to, że dziedzic przestał sprawować władzę sądową nad chłopem, bowiem dozorcy mieli rozstrzygać spory między panem i chłopem. W przypadku, gdy któraś ze stron odwołałaby się od decyzji dozorcy, który pełnił funkcję niższej instancji sądowej, spór rozstrzygać miała Wojewódzka Komisja Porządkowa.

Całkowity rozbiór terytorium nie tylko państwowego, ale i narodowego był zjawiskiem niebywałym w Europie. Bezpośrednim następstwem rozbiorów było  nie tylko pozbawienie Polski własnej państwowości i przez to znaczne ograniczenie życia politycznego, ale także zahamowanie jej rozwoju gospodarczego i kulturalnego. Polska znalazła się pod panowaniem absolutnych rządów reakcyjnych, wrogich przemianom społecznym. Rozbiory Polski zatrzymały, a nawet cofnęły proces kształtowania się rynku narodowego i innych zmian w kierunku kapitalizmu. 
Utraciło swe emancypacyjne zdobycze mieszczaństwo. Utrata własnej państwowości niekorzystnie wpłynęła na sytuację szkolnictwa, piśmiennictwa, życia naukowego. Tylko ogromnym wysiłkiem całego społeczeństwa udało się udaremnić plany wynarodowienia Polaków. Państwom zaborczym rozbiory przyniosły wzrost potencjału gospodarczego i ludnościowego, co podniosło ich możliwości rekrutacyjne. Przesunięcie granic Rosji na zachód, ułatwiło jej interwencję ws. środkowo i zachodnioeuropejskie. Rozbiory naruszały najbardziej elementarne zasady współżycia międzynarodowego. W rezultacie sprawa polska stała się jednym z najistotniejszych problemów europejskich XIX wieku i pierwszych dziesięcioleci XX wieku.
 W 1815 roku powstało Księstwo Warszawskie na mocy decyzji Kongresu Wiedeńskiego z większości dawnego Ks. Warszawskiego. Liczyło ono 128 tys. km2 z ludnością 3,2 mln w 1816 roku (4,1 mln w 1829 roku) i dzieliło się na osiem województw: krakowskie, sandomierskie, lubelskie, kaliskie, płockie, mazowieckie, podlaskie i augustowskie. Car Aleksander chciał przejąć całe Ks. Warszawskie, ale pozostałe mocarstwa, w trosce o równowagę europejską, doprowadziły do okrojenia terytorium Księstwa o Wielkopolskę, zwróconą Prusom i Kraków, który przekształcono w Wolne Miasto. Układ Wiedeński gwarantował ustrój konstytucyjny nowego państwa oraz związanie go z unią personalną z Rosją.
27 listopada 1815 roku, Aleksander I nadał Konstytucję napisaną przez Adama Czartoryskiego. Przewidywała ona związek z Rosją w postaci unii personalnej.
Każdy car miał być zarazem królem polskim, wspólnotą też miała być polityka zagraniczna, w rezultacie czego nie powstała polska służba dyplomatyczna. Władzę ustrojową stanowił król z sześcioma ministrami. Monarcha pozostawił sobie: pełną władzę wykonawczą; dowództwo nad wojskiem polskim; inicjatywę ustawodawczą; prawo veta wobec uchwał sejmu, który sam zwoływał. Konstytucja gwarantowała podstawowe prawa obywatelskie, zwane cywilnymi. Obejmowały one ogół ludności z wyłączeniem żydowskiej. Składały się na nie: wolność osobista, nietykalność osoby i własności, wolność wyznania i druku. Dostęp do urzędów zastrzeżono dla Polaków.