Etruskowie to lud nieznanego pochodzenia, który czasami utożsamiany jest z ludem Tursza, jednym z tzw. ludów morskich, które ok. 1200 r. p.n.e. dokonały zniszczenia pierwszych cywilizacji rejonu Morza Egejskiego. Około 1000 r. p.n.e. zajęli oni tereny dzisiejszej Toskanii, a do 500 r. p.n.e. stworzyli najsilniejsze państwo na terenie północnej Italii, sięgające Kampanii ma południu i Veneto na północy. Etruskowie nie stworzyli jednolitego państwa, jednak dzięki istnieniu związku 12 miast stanowili ważną siłę polityczną w Italii. Miastami etruskimi rządzili królowie, później władzę przejęli w nich wybieralni przedstawiciele arystokracji. Etruskie insygnia władzy, takie jak purpurowa tunika (toga praetexta), tron ozdobiony kością słoniową (sella curulis - krzesło kurulne), pęk rózg (fasces) z zatkniętym w nie toporem, przejęli potem Rzymianie. Historię sztuki etruskiej dzieli się na kilka okresów: 1000 – 8000 p.n.e. okres tzw. kultury Villa Nuova (znaleziska z okolic Bolonii), w którym pojawiają się pierwsze groby zwane tumulusami, oraz antropomorficzne naczynia grzebalne, tzw. kanopy. 800 – 650 okres orientalizujący w którym sztuka tworzona była pod wpływem greckiej sztuki archaicznej, 650 – 500 okres archaiczny którego sztuka ma wiele cech sztuki jońskiej i korynckiej, i w którym rozwija się malarstwo ścienne i malowana ceramika 500 – 300 okres klasyczny w którym sztuka etruska osiągnęła szczytowy poziom, jednak z uwagi na rodzącą się potęgę republiki rzymskiej tworzona była w niewielkiej ilości (z wyjątkiem brązów z Veii, zburzonego dopiero w 396 r. p.n.e.). 300 – 100 okres zaniku kultury etruskiej wchłanianej przez kulturę starożytnego Rzymu.Charakterystyczne dla sztuki Etrusków są rzeźby terakotowe naturalnej wielkości umieszczane na sarkofagach, rzeźby z brązu, malarstwo ścienne, wyroby z metalu - szczególnie tzw. situle, czyli metalowe, bogato zdobione naczynia, grawerowane lustra, metalowe hełmy oraz wysokiej jakości biżuteria wykonywana z metalu (złoto) granulowanego lub filigranu uzupełnianego szkłem lub kamieniami szlachetnymi.W kulturze Etrusków dużą rolę odgrywały wierzenia w życie pozagrobowe, o czym świadczy zwyczaj składania ofiar i urządzania walki gladiatorów podczas obrzędów pogrzebowych i bogaty wystrój grobów, rzeźbionych w skale lub - później - kopułowych (tumulusy), zgrupowanych w “miasta zmarłych”. Kapłani zajmowali wysoką pozycję, a ich głównym zajęciem było odczytywanie woli bogów na podstawie “znaków”, czyli wróżby z wątroby i trzewi ofiar oraz piorunów. Kult i urzędowe czynności króla regulował kalendarz księżycowy. Etruskowie byli mistrzami w artystycznej obróbce brązu. Pod wpływem kultury greckiej w Etrurii powstały wspaniałe freski. Natomiast oryginalnym osiągnięciem kultury etruskiej były urny grobowe z pokrywami w kształcie ludzkiego ciała oraz realistyczne portrety, przede wszystkim z terakoty. Etruskowie odegrali ważną rolę pośredników między kulturą grecką a rzymską. Etruskie grobowce dostarczają wiele cennych informacji o życiu codziennym. Były budowane, dekorowane i wyposażane na wzór pomieszczeń mieszkalnych. W grobach składano ceramikę, złotą i brązową biżuterię oraz przybory toaletowe. Na sarkofagach przedstawiono podobizny zmarłych. Grecy nazywali etruskie cmentarze nekropoleis – miastami umarłych, gdyż grobowce budowano szeregowo, tworzyły rodzaj ulic. Wśród zabytków związanych z obrzędami chowania zmarłych (architektura sepulkralna) można wymienić tumulusy budowane do VI wieku p.n.e., groby komorowe i grobowce wykuwane w tufie. Komory grobowe były bogato zdobione dekoracją rzeźbiarską i malarską (najciekawsze malowidła odnalezione zostały w Tarkwinii). Wyposażenie komór grobowych naśladowało domy mieszkalne (w grobach odkrytych w Caere nie tylko wyposażenie ale cały wystrój wnętrza imitował domy mieszkalne). Etruskowie do wykonywania rzeźb używali gliny (koroplastyka) i metalu (toreutyka), najczęściej brązu. Najstarsze z zachowanych to wykonane z brązu maski pośmiertne zakładane na urny z prochami z VIII-VII wieku p.n.e. Późniejsze to głowy z terakoty występujące na pokrywach urn (kanopa) i wreszcie w VI-II w. p.n.e. całe postacie zmarłych na pokrywach urn i sarkofagach.Rzeźba etruska to oczywiście nie tylko dzieła mające zastosowanie do zdobienia grobowców. Tworzono także portrety w postaci stojących posągów (tzw. Arringatore, Mówca z III w. p.n.e.), figurki dekoracyjne (często o tematyce rodzajowej), wotywne i sakralne zarówno z terakoty, jak i z brązu. Pod koniec VI w. p.n.e. większe posągi z brązu były odlewane metodą tzw. pustego odlewu. Rzeźbę etruską cechuje duża znajomość anatomii, ekspresja wyrazu i dynamika ruchu. Do najchętniej odtwarzanych postaci należą gladiatorzy, sportowcy i bawiące się dzieci. Znanym przykładem etruskiej rzeźby w brązie są Wilczyca kapitolińska z końca VI w. p.n.e. oraz Chimera z Arezzo z V w. p.n.e. Rzeźby z terakoty to akroteriony, antefiksy (np. gorgony, satyr z menadą) oraz Apollo z Wei. Głównym materiałem używanym w budownictwie była cegła i drewno. Kamień stosowano przede wszystkim w budowlach obronnych, natomiast terakotę do ozdoby.Zachowane pozostałości miast to przede wszystkim ślady siatki ulic, urządzeń wodnych i kanalizacyjnych. Pozwalają one wnioskować o wysokim poziomie urbanistyki, wzorowanym na kulturze hellenistycznej i wschodniej. Domy wznoszone na początku VII w. p.n.e. budowane były na planie prostokąta. Fundamenty wykonywano z otoczaków lub bloków kamiennych, ściany z suszonej cegły wzmacniano drewnianymi palami. Dach o konstrukcji z drewna kryty był terakotowymi dachówkami. Domy zdobiono płytkami z terakoty. Na przełomie VII i VI w. p.n.e. dom etruski rozbudowany został wszerz, wzdłuż znajdującego się przed nim dziedzińca. Trójdzielne wnętrza składały się z umieszczonego pośrodku większego pomieszczenia i dwóch bocznych o mniejszej powierzchni. Pod wpływem kultury greckiej dom mieszkalny w IV w. p.n.e. uległ przekształceniu. Zabudowa tego okresu to dom budowany na planie prostokąta, z szeregiem pomieszczeń wokół częściowo przekrytego dachem atrium. Fundamenty były wykonywane z kamienia a dwuspadowe dachy kryte były dachówką i zdobione terakotą. Przez kolejne lata, do ok. II w. p.n.e. atrium zmieniało się, upodabniając się coraz bardziej do reprezentacyjnej izby z funkcją komunikacyjną. Typowy dla architektury etruskiej wzór budowli świątynnej. Wykształcił się ostatecznie w czasie dominacji wpływów jońskich (VI w. p.n.e.). O świątyniach etruskich wiemy bardzo mało. Najwcześniejsze z nich to prawdopodobnie prostokątne budowle pokryte dwuspadowym dachem. Ich charakterystyczną cechą były niewielkie rozmiary, kamienne fundamenty i terakotowa elewacja. Świątynia ta była niskim, prostokątnym budynkiem o trzech cellach (środkowa jest znacznie szersza), głębokim przedsionku z dwoma szeregami rzadko rozstawionych kolumn. Nie miała perystazy. Wpływy jońskie wzbogacają ją o wysokie podium i dekorację reliefową oraz malarską. Belkowanie było zbliżone do doryckiego, lecz nie zdobione fryzem tryglifowo-metopowym, ale ciągłym, utworzonym z terakotowych płyt reliefowych ozdobionych malowaną dekoracją figuralną. Płytami terakotowymi pokrywano także krawędzie dachu, a jego rogi ozdabiano akroterionami. Świątynia etruska wywarła wielki wpływ na wykształcenie się świątyni rzymskiej. Terakota - nazwą tą określa się nie powleczone firnisem wyroby z gliny, które pozostawiano w jej naturalnym kolorze lub malowano. Stosowano je w architekturze do wykonywania zdobień architektonicznych, a także w małej plastyce do produkcji niewielkich figurek. Terakoty dopiero w IV w. p.n.e. wyzwalają się ze statycznej formy, choć początki tych przemian można zaobserwować już około 460 r. p.n.e. Cella - jest to główne i najważniejsze pomieszczenie świątyni. W niej mieścił się posąg bóstwa, dla którego ją wznoszono.Perystaza – kolumnada.Podium - jest to podwyższenie posadzki lub podłogi. Podium było szczególnie często stosowane w architekturze rzymskiej przy budowie świątyni, której konstrukcję ustawiano właśnie na podium.Relief - technika rzeźbiarska polegająca na wyrzeźbieniu w płycie kamiennej lub drewnianej albo też wykuciu lub odlaniu w płycie metalowej kompozycji rzeźbiarskiej, zostawiając przy tym tło. Reliefy dzielimy na płaskie (jeśli kompozycja tylko nieco wystaje ponad powierzchnię tła), wypukłe (gdy kompozycja zdecydowanie wystaje ponad płaszczyznę tła) i wklęsłe (gdy kompozycja jest wykuta poniżej powierzchni tła). Pierwsze dwie techniki były stosowane o wiele powszechniej; technikę reliefu wklęsłego stosowano przede wszystkim w starożytnym Egipcie (także w czasach ptolemejskich i rzymskich). Reliefy płaskie i wypukłe znalazły swoje zastosowanie w sztuce greckiej, przede wszystkim przy zdobieniu stel i elementów ozdobnych w architekturze (belkowanie). Belkowanie, czyli konstrukcja ułożona na kolumnach i ścianach budowli, składało się z architrawu, fryzu i gzymsu (geison), na którym znajdowały się rynny (sima) z rzygaczami i antefiksy. Proporcje, w jakich budowano belkowanie, oraz rodzaj ozdób zależały od przyjętego stylu.Malarstwo etruskie jest najlepiej zachowaną dziedziną sztuki etruskiej. Liczne freski figuralne zdobiły wnętrza grobowców. Najstarsze, pochodzące z VII i VII w. p.n.e. są w stylu orientalnym. Ich tematyka to sceny rodzajowe i z mitów greckich. Barwne malowidła z postaciami o zaznaczonym konturze i zróżnicowanej kolorystyce w zależności od płci (dla kobiet zarezerwowano barwę białą, dla mężczyzn brunatną). Najsłynniejsze ośrodki to Tarkwia i Weja. Od IV wieku p.n.e. tematyka zmienia się, sceny dotyczą wierzeń pozagrobowych. Występują w nich demony i popełnione przez nich okrutne czyny. Drugim ważnym tematem tego okresu są wydarzenia historyczne z portretami zmarłych biorących udział w tych zdarzeniach. Z czasem kolorystyka fresków zmieniłą się na bardziej stonowaną. Pojawiły się półtony, światłocień, znikły wyraziste kontury. W ostatniej fazie pojawiłą się technika zwana czasem “impresjonizmem” etruskim. Polegała ona na dość odważnym posługiwaniem się kolorem w postaci barwnych plam i kreską. Najsłynniejszym ośrodkiem było Vulci. Zachowane zabytki to grób Franois w Vulci z III w. p.n.e. (obecnie przechowywany w Museo Torlona), grób w Tarkwini (z I w. p.n.e.) Biżuteria etruska słynęła w świecie antycznym ze swego poziomu i kunsztu wykonania. Rzemieślnicy z Toskanii byli doskonałymi brązownikami i jubilerami, znana im była sztuka granulacji (zdobienie przedmiotów drobnymi kuleczkami złota lub srebra), filigran (technika złotnicza polegająca na zdobieniu lub wykonywaniu całego przedmiotu z cienkich drucików ułożonych w ażurową siatkę), technikę niello (wzór wyryty w metalu wypełniano specjalną pastą złożoną z siarczków srebra, miedzi i ołowiu, a następnie poddaje polerowaniu w celu uzyskania rysunku, kontrastującego z tłem), oraz złote i srebrne aplikacje na przedmiotach wykonanych z innego materiału. Oczywiście- jest to stan przypadający na rozkwit kultury etruskiej-czyli V-III w. p.n.e. W początkach formowania się kultury etruskiej, przypadających na tzw. kulturę Villanova (lub villanowiańską), produkcja biżuterii miała charakter lokalny, głównym materiałem był brąz i żelazo, a w zdobnictwie przeważały motywy geometryczne, podpatrzone u Greków oraz przedstawicieli kultury halsztackiej.