Powieść Henryka Sienkiewicza pt.: „Potop” jest jednym z największych dzieł pisanych polskiej literatury pozytywistycznej. Autor w swoim dziele przedstawia postawy narodu polskiego:

„Dusz narodu - oto jest bohaterka sienkiewiczowskiego dzieła”, jak powiedziała Maria Konopnicka.

Obraz Polaków - patriotów ciągle się zmienia, zmienia się sposób, w jaki są przedstawiani oraz osoby, które ten obraz prezentują. Sienkiewicz prezentuje zmianę stanowiska bohaterów. Ukazuje podłość, zdradę, zaprzedanie się wrogom przez możniejszą szlachtę, apatię i rezygnację, przedstawia upadek moralny społeczeństwa. Naród jednak przeżywa odrodzenie, następuje punkt zwrotny powieści. W społeczeństwie budzi się duch walki, prawdziwy patriotyzm. Bohaterowie zaskakują nie tylko Szwedów, którzy byli przekonani o swoim zwycięstwie, ale i samych siebie.

Pierwszy fragment przedstawia opinie Wrzeszczowicza (cudzoziemca), o Polakach. Mówi o nich z nienawiścią, pogardą, gdyż był najemnikiem, przeszedł na stronę wroga dla korzyści materialnych. Nic więc dziwnego, że szuka win i wytyka braki narodowi, który mu nie płacił. Twierdzi, że muszą zginąć… a dlaczego?:

„Naprzód dlatego, że sami tego chcą; po wtórna, że na to zasługują”.

Najgorsze jest jednak to, że Lisola, czy Kmicic podzielali jego zdanie:

„Żeby choć jedno łgarstwo mu zadać!”

Cudzoziemiec krytykuje polski kraj, polską ludność:

„jest li na świecie drugi kraj, gdzie by tyle nieładu i swawoli dopatrzyć można? (…) Król nie rządzi, bo mu nie dają… Sejmy nie rządzą, bo je rwą…”

Wyłania się bardzo negatywny obraz Polaków, którzy nie dbają o ład i porządek w państwie, są anarchistami, brak i dyscypliny i uniemożliwiają funkcjonowanie kraju. Podkreśla także słabość władzy królewskiej, a co za tym idzie brak wrodzonego patriotyzmu. Pomimo całej nienawiści, jaką darzył Polskę znalazł jedną, jedyną cnotę mianowicie: dobrą jazdę. Przywołuje portret sarmacki, z którym utożsamia Polaków, mówi, że zależało im tylko na łamaniu prawa, obchodziła ich tylko prywata, byli przekonani o własnej bezkarności, preferowali pijaństwo i rozpustne życie. Większość przeszła na stronę wroga, wabieni obietnicami bez pokrycia. Cudzoziemiec nie widzi żadnych szans na dalsze funkcjonowanie państwa.

W drugim fragmencie ukazane są słowa królowej podczas narady u Jana Kazimierza po przybyciu Kmicica z Częstochowy. Ten obraz narodu jest zupełnie różny od obrazu ukazanego w pierwszym fragmencie. Królowa wychwala swój naród. Uważa, że Polska jest lepszym narodem niż inne, bo nie ma w nim zbrodni jak królobójstwo, nie ma wrodzonych skłonności do czynienia zła, jest to kraj bardzo religijny i nie zna drugiego takiego, który by tak szybko zrozumiał swoje winy i gotował się do ich odkupienia:

„Próżno patrzę, gdzie drugi taki naród, (…) gdzie państwo, w którym by o tak piekielnych bluźnierstwach, subtelnych zbrodniach i nigdy nie przejednanych zawziętościach, jakich pełne są obce kroniki, nikt nie słyszał… (…) Ale któryż to jest naród nigdy nie błądzący i gdzie jest taki, który by tak prędko winę swą uznał, pokutę i poprawę rozpoczął?”

Ich jedynym przewinieniem była lekkomyślność i zdrada stanu. To królowa daję szansę polskiemu narodowi na wydobycie się z klęsk i przyszłe triumfy. Jej zapał i optymizm udzielił się królowi i wzbudził chęć do walki o naród polski.

Henryk Sienkiewicz ukazał obraz Polaków z dwóch różnych punktów widzenia. Przedstawił opinie zdrajcy i matki narodu (królowej). Polacy, choć z początku lekkomyślni i beztroscy postanowili stawiać opór i walczyć o ojczyznę. Głównym czynnikiem, który miał decydujący wpływ na zmianę postawy Polaków była wiara i oddanie Bogu. Przykładem tego może być najazd Szwedów na Jasną Górę i gorliwość Polaków w jej obronie.

Każdy z przedstawionych fragmentów przedstawia prawdziwy obraz bohaterów i obrazuje ówczesny stan Rzeczpospolitej. Sienkiewicz napisał tę powieść by zmobilizować Polaków do walki z wrogiem i pobudzić do refleksji nad własnym postępowaniem. Autor pokazuje błędy „patriotów”, ale ich nie potępia.