Wstęp Niezależnie od kontekstu historycznego, dla człowieka najbardziej istotnymi pytaniami pozostaną: kim jestem? Po co żyję? Dlaczego istnieje zło, i związane z nim cierpienie?… Człowiek instynktownie obawia się cierpienia, boi się nawet o nim myśleć. A jednocześnie zdaje sobie sprawę z tego, że należy ono do jego ludzkiej egzystencji wyznaczając jej etapy przeplatane to radością, to cierpieniem. Każdy z nas zdaje sobie sprawę z faktu, że kiedyś znajdzie się w takim punkcie swojego życia, kiedy będzie musiał - samotnie stanąć w obliczu cierpienia, nie innych, ale swojego własnego i będzie musiał przeżyć egzystencjalnie tę prawdę. Czy uzna je za zło?… A czy to, co trudne, nieprzyjemne, wymagające ofiary, poświęcenia i wyrzeczeń, ale również wymagające uruchomienia w człowieku jego pokładów mocy - jest złem? Jeśli nie, to, jaki jest sens cierpienia? W czym kryje się jego celowość? Dlaczego Bóg, który jest dobry i sprawiedliwy dopuszcza cierpienie? Czy tylko darem od Stwórcy jest to, co miłe, przyjemne i łatwe? Dlaczego cierpią niewinni? Oto niektóre z pytań, jakie nieuchronnie się nasuwają, ile razy stajemy oko w oko z cierpieniem.

W swojej prezentacji chciałabym ukazać różne oblicza cierpienia. W tym celu posłużę się przykładami z literatury pięknej oraz inny dziedzin sztuki, takich jak malarstwo i rzeźba oraz muzyka.

Ludzie na przestrzeni wieków zwracają się do filozofii, magii, religii, nie mówiąc o medycynie, by rozwiązać problem cierpienia. Każda z tych dziedzin starała się i stara, podsuwać przekonujące rozwiązania. Jednakże, aby zrozumieć do końca tajemnicę cierpienia, trzeba przede wszystkim wsłuchać się w Słowo Boże, zawarte w Piśmie świętym, które jest wielką księgą o cierpieniu. Znajdujemy w nim, bowiem obszerny rejestr najprzeróżniejszych sytuacji bolesnych dla człowieka. Pełne dramatyzmu cierpienie Hioba, które wydaje mu się niesprawiedliwe i bez sensu, rodzi w nim bezlitosne pytanie o motyw i cel misterium cierpienia.

1. Cierpienie egzystencjalne w imię istotnych kwestii spornych Hiob Z powodu zakładu między Bogiem, a Szatanem, Hiob zostaje wystawiony na próbę lojalności wobec Boga. Znosi liczne cierpienia - traci cały dobytek, umierają jego dzieci, wreszcie sam zostaje dotknięty trądem, co odbiera mu szacunek u ludzi, gdyż chorobę traktowano jako karę za szczególnie ciężkie grzechy. Hiob jako dobry człowiek został wystawiony na skrajne doświadczenie: w krótkim czasie traci wszystko, co miał, łącznie z dziećmi, i pozostaje sam, chory, opuszczony przez wszystkich. Jego wierność dowodzi szatanowi, iż człowiek zdolny jest kochać Boga nawet bez osobistej korzyści. Tu jawi się problem. Hiob cierpi straszliwie, a nie zna powodów. Następuje konfrontacja dwóch postaw: z jednej strony trzej tak zwani przyjaciele, przedstawiciele tradycyjnej mądrości, ze swoją zimną i logiczną teologią, ze schematami z góry ułożonymi; z drugiej strony Hiob przeżywający swój dramat, rozpacza, krzyczy, przeklina, przedstawia swą niewinność, z pasją szuka Boga. Czy jednak winą za swoje cierpienia obwinia Boga, czy mu złorzeczy? Nie, ,,…Dotąd cię znałem ze słyszenia, obecnie ujrzałem cię wzrokiem, stąd odwołuję, co powiedziałem, kajam się w prochu, popiele…” Hi 42: 5 – 6 I dalej… I Bóg odwrócił niewolniczy stan Hioba, gdy ten zaczął modlić się za swoich towarzyszy. I Bóg błogosławił potem Hiobowi….. Hi 42:12 Postawa Hioba uczy nas autentycznego poszukiwania Boga, i szczerej modlitwy, choć jednocześnie nieco zuchwałej, prowadzącej do rzeczywistego spotkania z Bogiem. Bogiem – Przyjacielem, trudnym i zaskakującym, wielkim i tajemniczym, który często zdaje się być daleko, choć naprawdę jest bardzo blisko. Prometeusz za to co uczynił, (pomógł ludziom i sprzeciwił się bogom, wykradając im ogień), zostaje skazany na niekończące się cierpienie. Przykuty do skał na Kaukazie codziennie nawiedzany jest przez sępa, który wyjada mu nieustannie odrastającą wątrobę. Przebiegłego łańcuchem spętał niezmożonym Ciężkimi kajdanami, wbił klin w środek ciała I szerokoskrzydłego napuścił nań orła. Ten nieśmiertelna zżerał wątrobę, lecz nocą Odrastało z niej wszystko, co ptak za dnia wyrywał Hezjot w Teogonii (521-525) W tym przypadku bunt przeciw bogom, nawet dla szlachetnych celów, dla Tytana (Prometeusza) skończył się, jak widać bardzo niepomyślnie. Jezus Chrystus Sens cierpienia w świetle miłości, Bóg objawił człowiekowi najpełniej, poprzez męczeńską śmierć Jezusa Chrystusa. Wzór jaki dał nam Jezus Chrystus jest godny naśladowania i człowiek powinien zawsze swoje cierpienie łączyć z cierpiącym Chrystusem, a przez to, nie tylko łatwiej będzie mu dźwigać swój „krzyż”, ale stanie się również uczestnikiem Odkupieńczego cierpienia Chrystusa. Wymowę tego faktu znamy wszyscy. Tu ograniczę się, więc do krótkiego omówienia filmu Mella Gibsona, pt. „Pasja”

Film jest wstrząsającym opisem ostatnich 12 godzin życia Jezusa Chrystusa, gdzie pokazano bardzo sugestywnie jak Chrystus znosi straszliwe cierpienia, jest biczowany, poniżany, musi dźwigać krzyż, na którym potem długo umiera. Pełne wyrazu cierpienia są ostatnie słowa Jezusa, jakie wypowiada przed skonaniem: Boże mój, Boże mój, czemuś mnie opuścił? Mt 27: 46

Film jest wierny przekazom historycznym, biblijnym oraz teologicznym. Aby podkreślić autentyczność historii, aktorzy posługują się dwoma wymarłymi językami: aramejskim i łaciną. Jest to zdecydowanie najmocniejsze przedstawienie męki Pańskiej, z jakim spotkaliśmy się do tej pory w kinie. Właśnie ze względu na swoją formę (dbałość o szczegóły), film wzbudził wiele emocji. Zarzucono Gibsonowi wykorzystanie tej świętej fabuły, do epatowania męczeństwa i cierpienia. „Pasja” to obrazowe dzieło sztuki prowokujące do poważnego myślenia i refleksji nad śmiercią Chrystusa osoby o różnych przekonaniach religijnych. Bo ukazany tam ogrom cierpienia, mimo, że wstrząsające, zawiera ważne przesłanie – nie było daremne mając zbawczą moc. Przez tę mękę, ludzkość zostaje oczyszczona i odkupiona.

2. Cierpienie fizyczne Powyższe przykłady nawiązują wymownie do cierpienia natury fizycznej. Czy cierpienie fizyczne jest straszniejsze od psychicznego? Zapewne nie, jednak może być również jego przyczyną, bowiem jest przyczyną cierpienia duchowego, a często poprzedzać również i upadek ducha. Chrześcijanie – pierwsi uczniowie Jezusa Chrystusa, są bohaterami “Quo vadis” Henryka Sienkiewicza. Chrześcijanie prześladowani przez Nerona umierają w cierpieniu, rozszarpywani przez dzikie zwierzęta w cyrku albo płonąc jako żywe pochodnie w cesarskich ogrodach. Cierpienia znoszą apostołowie Piotr i Paweł, umierając śmiercią męczenników.

Z okrucieństwem, będącym przyczyną wielu cierpień spotykamy się w literaturze wojenno-obozowej. Wymowa przedstawionych tam obrazów jest o tyle bardziej wstrząsająca, że mamy tu do czynienia z literaturą faktu dotyczącą wydarzeń połowy ubiegłego wieku, a więc nie bardzo odległych. Tutaj można odnaleźć równie wstrząsające obrazy, jak chociażby w Opowiadaniach T. Borowskiego, „Medalionach” – Zofii Nałkowskiej czy „Zdążyć przed Panem Bogiem – Hanny Krall Wstrząsające są opisy tortur jakim - w faszystowskich więzieniach i obozach koncentracyjnych - poddawano więźniów. Ludzie w obozie cierpią z powodu głodu, tortur i nieustannego zagrożenia śmiercią. To cierpienie osłabia ich wrażliwość moralną i prowadzi do sytuacji, w której jedynym pragnieniem staje się przeżycie za wszelką cenę.

Bardzo wymowne jest już motto, jakie Z. Nałkowska zawarła w „Medalionach”, które brzmi: „Ludzie ludziom zgotowali ten los”

Cierpienia spowodowane pobytem w sowieckim łagrze są tak wielkie, że ludzie tracą godność. A jednak G. Herling-Grudziński (Inny świat) wyraża przekonanie, że nawet mimo takiego ogromu cierpień można zachować w tych warunkach człowieczeństwo.

3. Wartość cierpienia „Dziady cz. II” A. Mickiewicza - dusze dzieci: Józia i Rózi. Duchy dzieci nie mogą trafić do nieba, ponieważ nigdy nie zaznały cierpienia, które jest elementem pełnej ludzkiej egzystencji.

Ilustracja duchów dzieci – scena z Dziadów

Zły Pan musi po śmierci znosić straszliwe cierpienia wiecznego głodu, szarpany przez ptaki, bo nigdy nie był człowiekiem, nigdy nie okazał serca swoim poddanym. Zosia cierpi, miotana wiatrem między niebem i ziemią, bo nigdy nikogo nie kochała, więc nie musiała cierpieć z miłości. Jak widać, Mickiewicza przekazuje nam przesłanie, że pełne człowieczeństwo osiąga się poprzez cierpienie. Cierpienie poety - wieszcza A. Mickiewicz „Dziady”. Szczęściem i miłością bohatera romantycznego byli wszyscy, cały naród, dla którego trzeba było wyrzec się wszystkiego prócz patriotyzmu i bezgranicznego oddania. W celu ukazania niezwykłej podniosłości utworu autor porównuje Polaków do Chrystusa, który tak jak oni wyrzekł się wszystkiego i poświęcił życie dla innych.

Konrad z III cz. „Dziadów” równa się z Bogiem i żąda od Niego, by oddał mu osąd nad duszami: Daj mi osąd dusz, Ja kocham cały naród(…) Chcę go dźwignąć, uszczęśliwić Chcę nim cały świat zadziwić.

Słowa te są dowodem własnej wyższości Konrada nad innymi, dlatego tylko on może wydźwignąć cały naród, on musi się poświęcić dla innych rezygnując z własnego szczęścia. K. Przerwa-Tetmajer “Hymn do Nirwany” Świat jest pełen zła i cierpienia - jedyną drogą ucieczki jest Nirwana, która uwalnia od wszelkich uczuć i pragnień. Mickiewicz – Dziady

Cierpienie z powodu niemocy twórczych W poezji Kazimierza Przerwy - Tetmajera dominuje pesymizm i zwątpienie. W utworach takich jak „Nie wierzę w nic” czy „Koniec XX wieku” poeta daje dowód na panujące otępienie, upadek wiary w jakiekolwiek wartości. W tych rozpaczliwych czasach ucieczką od nędznego życia może być jedynie sztuka. Poeta ma wielką siłę tworzenia, jednak może także niszczyć i od niego tylko zależy czy jego twórczość doda nam siły odbudowującej, czy zniszczy nas do końca.

4. Cierpienie spowodowane tęsknotą za ojczyzną A. Mickiewicz – Inwokacja – Pan Tadeusz; Litwo, Ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie; Ile cie trzeba cenić, ten tylko się dowie, Kto cie stracił. Dziś piękność twą w całej ozdobie Widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie Stepy akermańskie W takiej ciszy - tak ucho natężam ciekawie, Że słyszałbym głos z Litwy.

• Jedźmy, nikt nie woła.

Stepy Akermańskie - Dniestr Podmiot liryczny sonetów, pielgrzym, cierpi, bo ma świadomość, że nigdy nie powróci do ojczyzny, do której tęskni.

J. Słowacki „Hymn" („Smutno mi, Boże…”) Świadomość przemijania i tęsknota do ojczyzny, do której nigdy nie wróci, sprawiają, że podmiot liryczny cierpi, ale to cierpienie połączone jest ze smutną rezygnacją i zgodą na los.

5. Cierpienie po utracie ukochanej osoby

Zakończenie Cierpienie jest niewątpliwie trudną i mroczną stroną ludzkiej egzystencji, a twierdzenie, że jest ono częścią składową naszego życia, nie rozwiązuje problemu. Rozum, który ze swej istoty zmierza do wyjaśnienia zjawisk, dąży także do wypracowania praktycznych wniosków. Wobec cierpienia, którego natury, sensu i celu nie jest w stanie zgłębić, wskazuje na rozwiązanie będące raczej świadectwem rozpaczy niż oceny pragmatycznej, gdyż wszelka próba zredukowania cierpienia tylko do poznawalności tego zjawiska – rozumem - musi prowadzić do rozpaczy i protestu, a nawet do rezygnacji z życia. Gdyż umiejętność radzenia sobie z cierpieniem to nie tylko sztuka życie, to również wartości jakie ono ze sobą niesie. Wiadomo bowiem, że stary truizm jest tutaj oczywistą prawdą, że cierpienie uszlachetnia. Może, więc o to w tym wszystkim chodzi? Bo czyz wielcy twórcy tego swiata nie cierpieli, by móc tworzyć? Cóż wiedzieliby o głębi ludzkiej egzystencji, gdyby nie cierpieli?.

Literatura: 17. Borowski T. Wybór opowiadań. Wstęp T. Drewnowskiego, Wyd. BW, Warszawa 1994. 18. Doroszewski W., Słownik poprawnej polszczyzny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1980. 19. Encyklopedia Popularna PWN, pod. red. R. Łączkowski, wyd. 11, Warszawa 1982. 20. Goethe J. W., Cierpienia młodego Wertera, GREG 2004. 21. Informator maturzysty. Historia sztuki - matura 2005, Studium TUTOR 22. Kalinowski W., Sosnowski M. Literatura dla klasy drugiej szkół średnich. Teksty uzupełniające. WSiP , Warszawa 1994. 23. Kubiak Z. Mitologia Greków i Rzymian, Świat Książki, Warszawa 1999. 24. Literatura współczesna. Podręcznik dla klas maturalnych, praca zbiorowa pod kierunkiem B. Chrząstkowskiej, Poznań 1992. 25. Nałkowska. Z., Medaliony, wyd. Zielona Sowa, 2005. 26. Mickiewicz A. Dziady cz IV, III i II, Lektury z opracowaniem. Park, wyd. 1, rok 2005. 27. Mickiewicz A. Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie, Czytelnik, Warszawa 1978, wyd. IV. 28. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Biblia Tysiąclecia, Wyd. Pallotinum, Poznań-Warszawa 1980. 29. Ratajczak W. Słownik motywów literackich, Nakom Sp. z o.o. 30. Sanger K. Gotyk, Świat Książki, Warszawa 2006. 31. Słownik 100 tysięcy potrzebnych słów, pod red. J. Bralczyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.