Każda epoka ma swoje poglądy, własną filozofię życia, które kształtowane są przez prądy myślowe, polityczne, czy ekonomiczne państwa. W wielu z tych epok literackich pojawia się motyw rycerza. Rycerz to obywatel stojący na straży ojczyzny, broniący jej granic, czuwający nad bezpieczeństwem, spełnia więc on zaszczytną funkcję. Staje się narodowym stróżem porządku, wzorcem godnego postępowania. Motyw ten podejmują przede wszystkim twórcy, którzy za główny cel obierają dbanie o dobro własnego kraju. Analizując wybrane dzieła przekonamy się jednak, że nie jest to temat ukazujący wyłącznie pozytywne postawy „strażników bezpieczeństwa”.

    Przykładem średniowiecznego rycerza jest bohater Szekspirowski –Makbet. Jest on wasalem i bliskim krewny króla Dunkana. Dowodzi wojskiem królewskim w wojnie szkocko-norweskiej. Na początku Makbet wyróżnia się walecznością i wiernością królowi. Jego uczynki są sprawiedliwe, mężne i godne naśladowania. Jest szlachetnym rycerzem, ceniącym służbę u króla. Ta postać ulega jednak zasadniczej przemianie. Szekpir doskonale obrazuje destrukcyjny wpływ żądzy władzy na głównego bohatera swojego utworu. Autor poświęcił bardzo wiele uwagi psychologicznemu szkicowi zbrodniarza. Zadbał o szczegółowe przedstawienie sposobu myślenia postaci omotanych ambicją zdobycia i utrzymania władzy, ujawnił towarzyszące im emocje marzenia, rozterki. Ogromną rolę w przemianie Makbeta- szlachetnego rycerza w mordercę odgrywa jego własna żona. Ambitna i bezwzględna Lady Makbet. To ona sprowokowała męża do okrutnej zbrodni wypominając mu tchórzostwo i słabość. Rycerz dojrzał w końcu do jej dokonania, wbrew własnej woli, w imię zachowania dobrego imienia w oczach żony postanowił zabić. Następne inicjatywy uruchomione pierwszym zbrodniczym czynem okazują się być łatwiejsze, nie wymagają już nawet tylu zabiegów ze strony Lady Makbet. Główny bohater doznaje psychicznego wstrząsu, który uświadamia mu, że to co niemożliwe okazało się rzeczywistością. Ta przemiana w kierunku zła, utraty wszelkich moralnych hamulców, podsycana stale potężną żądzą władzy, zaprowadziła go do haniebnych zachowań, pozbawiła wszystkich moralnych odruchów. Szekspir oparł się przede wszystkim na znajomości mechanizmów związanych z męską dumą, ambicją i próżnością.  Z pewnością można stwierdzić, że gdyby nie despotyczna postawa i zgubna ambicja Lady Makbet, tytułowy bohater tragedii nie zdobyłby się na morderstwo. Lady Makbet jest przedłużeniem inicjatywy wiedźm, kontynuuje ich zamiary, kieruje działaniem męża, rozpala w nim żądzę władzy, zachęca do zbrodni, krytykuje go, a nawet szantażuje demagogicznymi wymówkami. Zbrodnia i wspólna tajemnica nie stały się jednak elementem jednoczącym małżonków. Makbet poświęcił swoje myśli wyłącznie jednej namiętności-żądzy władzy. Oddalił się od żony tak bardzo, że wiadomość o jej śmierci skomentował słowami, iż dawno powinna odebrać sobie życie. Małżonkowie kierują się jednym celem, oboje podlegają przemianie i kończą życie tragicznie. Utożsamiali władzę ze szczęściem, tymczasem ona przyniosła klęskę ich chorej miłości. Losy małżonków to przestroga prowadząca do jednoznacznego potępienia prezentowanych przez nich postaw i sposobu myślenia. Makbet z rycerza prawego i szlachetnego przekształca się w nieopanowanego, podszytego strachem, dręczonego wyrzutami sumienia bezwzględnego mordercę, który z zimną krwią usuwa wszystkich zagrażających jego panowaniu.

     Bardzo ciekawie wykorzystał Mickiewicz motyw rycerza średniowiecznego w powieści poetyckiej „Konrad Wallenrod”. Główny bohater powieści Konrad to rycerz obdarzony cechami charakteru typowymi dla postaci romantycznych. Cechuje go wewnętrzny bunt przeciwko powszechnie obowiązującym zasadom i sytuacji społeczno-politycznej, skazanie na samotność oraz nieszczęśliwą miłość. Wie on, iż jedynym sposobem walki jest przeniknięcie w szeregi Zakonu Krzyżackiego i zniszczenie go od wewnątrz. Powodowany pragnieniem zemsty i świadomy potęgi Zakonu, Konrad opuszcza ukochaną, by drogą podstępu zniszczyć Zakon Krzyżacki. Pod przybranym nazwiskiem, jako Konrad Wallenrod wstępuje w szeregi Zakonu, a następnie - wybrany przez rycerzy Wielkim Mistrzem - doprowadza do klęski wojsk krzyżackich w wojnie z Litwą. Bohater doskonale zdaje sobie sprawę, że oszukując braci zakonnych łamie zasady kodeksu rycerskiego. Dlatego też zwleka z decyzją przystąpienia do wojny, która na pewno zupełnie zniszczyłaby zakon. „Gdy go dręczyły nudy lub zgryzoty, szukał pociechy w gorącym napoju, smutek i gorycz topi w alkoholu” Wyrzuty sumienia znikają w momencie, gdy Halban przypomina dzieje Waltera-alfa, gdy mówi o konieczności wypełnienia złożonej przysięgi . Chcąc ratować zagrożoną ojczyznę bohater  poświęca własne szczęście, miłość żony i staje się obrońcą ojczyzny. Bardzo cierpi, przeżywa rozterki moralne, a kiedy odnosi sukces, zdaje sobie sprawę, iż pokonanie Zakonu to równocześnie jego osobista klęska, a dokonanie wyboru pomiędzy racjami prywatnymi i narodowymi wcale nie przyszło  mu łatwo. Konrad jest postacią złożoną, skomplikowaną, musi rozwikłać dylematy moralne jako wielki patriota, który pragnie szczęścia ojczystego kraju, jako rycerz, dla którego największą cnotą jest honor i wreszcie jako romantyczny kochanek, który chce spełnić swe osobiste marzenia, zrealizować marzenia o rodzinnym szczęściu. Utwór wpisuje się w dyskusję nad sposobami walki, nad etyką poszczególnych poczynań dla realizacji szlachetnych idei i ma znaczenie w kontekście współczesnych pisarzowi realiów politycznych i historycznych. Mickiewicz pokazuje zgubny i niejako destrukcyjny wpływ poświęcenia siebie dla innych. Konrad realizuje jeden z głównych postulatów literatury romantycznej, a to zdaniem romantyków świadczy o wartości człowieka. Rycerz zmuszony zostaje przyjąć postawę opartą na fałszu i dwulicowości, w czasie rozłożonej na długie lata realizacji planu zniszczenia Zakonu Krzyżackiego rycerz ten niejednokrotnie morduje własnych rodaków. Mimo, iż takie działanie przynosi efekt, pojawiają się wyrzuty sumienia i poczucie zniszczonego życia osobistego, co w rezultacie prowadzi do klęski bohatera jako rycerza. Słuszne wydaje się wiec traktowanie go jako nowego wzorca osobowego rezygnującego ze szczęścia osobistego, a zarazem bardzo za nim tęskniącego, uwzględniającego skomplikowaną sytuację narodu polskiego.

„Don Kichot” to opowieść barokowa przedstawiająca obraz rycerza w karykaturalnym świetle. Bohaterem swojej powieści Cervantes uczynił prostodusznego szlachcica z La Manczy, nazywanego rycerzem smętnego oblicza, który po lekturze ksiąg o błędnych rycerzach walczących z olbrzymami i potworami w obronie pokrzywdzonych, postanawia wyruszyć w świat, aby poszukiwać rycerskich przygód i walczyć z wszelkim złem. Hidalgo (odpowiednik biednego polskiego szlachcica) był ubogi, ale bardzo ambitny i dumny ze swego pochodzenia. Uznał, że dla własnej sławy i dobra kraju konieczne jest, aby został błędnym rycerzem, czyli naprawiał krzywdy całego świata, narażał się na niebezpieczeństwo i zdobył wieczną sławę. Jak na rycerski romans przystało Don Kichot miał wybrankę swego serca – Dulcyneę z Toboso. Mimo swego cudacznego wyglądu, budzącego u ludzi śmiech, z przekonaniem wypełniał swą misję. Widząc na polu wiatraki, wziął je za potworne olbrzymy i postanowił, nie słuchając perswazji swego giermka – Sanczo Pansy – stoczyć z nimi nierówną walkę. Don Kichot stał się mitem literackim, najbardziej znanym i najbardziej uniwersalnym z całej literatury hiszpańskiej. Od jego imienia powstało określenie „donkiszoteria” oznaczające poświęcenie się, walkę o wartości, ideały podejmowaną ze świadomością, że zwycięstwo jest niemożliwe.
Powieść Cervantesa była inspiracją do namalowania przez Honore Daumiera obrazu „Don Kichot i Sancho Pansa”. W środkowej części obrazu znajduje się bardzo chuda postać z plamą zamiast twarzy, która siedzi na równie chudym i pokracznym koniu. Don Kichot, bo o nim mowa trzyma w rękach typowe atrybuty rycerza, a więc kopię i tarczę. Rycerz i jego koń są karykaturami człowieka i zwierzęcia. Zastosowane zostały podstawowe i dość ubogie barwy. Malarz nie zastosował światłocienia. Dostrzec można elementy abstrakcji. Choć dzieło to nie było rozumiane w XIX wieku, to obecnie dopatruje się w nim nowatorstwa i mistrzostwa skrótu.

       Stan rycerski w dużej mierze decydował o trwałości państwa w dobie średniowiecza. Wraz z chrześcijaństwem i kontaktami międzynarodowymi do Polski zaczęły przenikać wzory zachowań charakterystyczne dla rycerstwa zachodnioeuropejskiego. Polscy, średniowieczni rycerze to ludzie dobrze urodzeni, odważni i silni. W okresie pokoju zajmowali się doglądaniem swoich ziemskich majątków oraz urokami życia dworskiego. Motywację dla walki stanowiła dla rycerzy troska o ojczyznę, wierność swoim panom, a także chęć zdobywania łupów i przeżywania ryzykownych przygód. Rycerz walczył również o to, by zasłużyć na przychylność Boga, zmagał się więc z wszelkim złem, był obrońcą pokrzywdzonych, nawracał pogan przy pomocy miecza. W literaturze polskiej wzór osobowy średniowiecznego rycerza ukazał H. Sienkiewicz w powieści „Krzyżacy.” Etyka rycerska nakazywała przede wszystkim kierować się honorem, miłością ojczyzny, walczyć godnie i odważnie, opiekować się słabszymi, pamiętać o zasadach pobożności, uczciwości, sprawiedliwości, dotrzymywać danego słowa, służyć kobietom, czyli w ten sposób przestrzegać wszystkich punktów rycerskiego kodeksu. Awans na rycerza wymagał długoletnich starań. Reprezentanta tego stanu obowiązywał odpowiedni strój i rynsztunek bojowy: skórzany kubrak, miedziany pas z klamer, buty ze skóry. Podczas walki rycerz miał na sobie metalowy pancerz, kolczugę, hełm z podnoszoną przyłbica, ochronne naramienniki i nagolenniki oraz rękawice. Walczył przy pomocy kopii, miecza lub kuszy, rzadziej używał topora, czy sztyletu. H. Sienkiewicz przedstawia w „Krzyżakach” całą gamę rycerskich postaci, zarówno historycznych, jak i fikcyjnych. Najwięcej uwagi poświęca jednak Maćkowi i Zbyszkowi z Bogdańca oraz Jurandowi ze Sychowa. To właśnie ich postępowanie utwierdza nas w przekonaniu, że bohaterowie znają rycerskie obyczaje. Zawsze gotowi są stanąć do walki z wrogiem, godnie, w otwartym uczciwym pojedynku, zdobywając łupy, czasami biorąc pokonanych w niewolę. Istniały pewne prawa, których należało bezwzględnie przestrzegać m.in. bronić honoru za wszelką cenę. Doskonałym przykładem jest tutaj postępowanie Zbyszka, który aby dotrzymać ślubowania decyduje się zaatakować w pojedynkę krzyżackich rycerzy. Maćko z kolei kieruje się głównie własnym zyskiem, chełpi zwycięskimi pojedynkami i przygodami. Jurand z kolei to człowiek mściwy i bezwzględny, a więc również odbiega od ideału średniowiecznego rycerza-można to jednak usprawiedliwić potwornymi doświadczeniami życiowymi, krzywdami doznanymi od Krzyżaków. Cechą polskich rycerzy jest siła, krzepkość, coś naturalnego w młodym jeszcze przecież narodzie, nie zniszczonym przez luksus i wygody. Dzięki temu Polska ma szansę w walce z Krzyżakami i tę szansę wykorzystuje. Sienkiewicz opisuje także wszechstronnie rycerzy niemieckich. Oni również z reguły zostają ukazani jako waleczni i odważni ale łamią wiele punktów obowiązującego etosu. Walczą bowiem przy pomocy podstępu, kłamią, porywają ludzi, a działając pod pretekstem służby Bogu lekceważą zasady dekalogu. Sienkiewicz demonstruje ich fałsz, obłudę, chciwość, pychę i cynizm. Opinie o Krzyżakach pojawiają się na kartach powieści często, a padają z ust bohaterów, którzy poznali ich metody działania. Przemoc, brutalność, okrucieństwo nie mają nic wspólnego z postawą chrześcijan, wypaczają model zachowania rycerza. Sienkiewicz przedstawił więc w powieści dwa odrębne modele rycerskie i sposoby ich stosowania. Perfidną postawę krzyżacką przeciwstawił niesformalizowanemu etosowi rycerza polskiego. 
Motyw rycerza wyraźnie widoczny jest również w obrazie Jana Matejki „Bitwa pod Grunwaldem”. Wśród walczącego tłumu widzimy postacie historyczne, w centrum obrazu  znajduje się postać księcia Witolda z uniesionym mieczem  tarczą w geście triumfu. W lewej części widzimy wielkiego mistrza krzyżackiego Ulricha von Jungingena. Wielu innych rycerzy widocznych jest na owym dziele, ich postawy symbolizują odwagę i waleczność. Chorągiew Królestwa i proporzec Jagiełły powiewają triumfalnie, podczas gdy znak wielkiego mistrza chyli się ku upadkowi. Ponad walczącymi widać też i proporzec ze Słupami Gedymina, a nie Pogonią, gdyż jeśli chodzi o Litwę, wojna z Krzyżakami była bardziej porachunkiem osobistym, dynastycznym, niż międzypaństwowym. Natomiast odłamki rycerskiej kopii, szybujące w powietrzu obok zjawy św. Stanisława, mają raczej podkreślić furię walki. 

      Wizerunki rycerzy odnajdujemy również w kolejnej powieści H. Sienkiewicza opowiadającej o XVII- wiecznych wojnach polsko- szwedzkich, a mianowicie w „Potopie”. W utworze odnajdujemy następujące odniesienie do tytułu:

„Poseł przywiódł przed oczy potęgę szwedzką, o której szczęśliwe dni poprzednie pozwoliły prawie zapomnieć. Teraz na nowo przedstawiła się ona umysłom w całej swej grozie, której ulękły się przecież nie takie twierdze, nie takie miasta. Poznań, Warszawa, Kraków, nie licząc mnóstwa zamków, otworzyły swe bramy przed zwycięzcą”. Rycerze Sienkiewicza mają wyostrzone poczucie wartości jaką niesie z sobą zbrojne stawanie w obronie ojczyzny, wypełnianie tego zadania to sprawdzian szczególnie cenionego obywatelstwa. Rycerstwo łączy się tutaj zasadniczo ze stanem szlacheckim. Historyczną część „Potopu” rozpoczyna zdrada pod Ujściem. Dramat narodu rodzi się w Wielkopolsce, wkracza tam potężna, dobrze uzbrojona armia Wittenberga, usiłuje się jej przeciwstawić nieskore do walki pospolite ruszenie, magnaci stojący na czele tych formacji myślą tylko o kapitulacji. Autor z goryczą podkreśla, że pospolite ruszenie ściąga pod Ujście marudnie z przyczyny bliskości żniw. Dowodem na potwierdzenie moich słów jest cytat: „Kto ze szlachty wielkopolskiej czuł w sobie bojową ochotę, ten się zaciągnął do komputu wojsk koronnych i tam stawał tak dobrze jak każdy inny ; ale ci natomiast, którzy w domach woleli siedzieć, na prawdziwych się też domatorów zmienili, kochających się w dostatkach, we wczasach (…)" Rycerski sposób bycia wymaga ponadto, by się przesadnie nie łupić. Szlachectwo i zasługi rycerskie to dwa warunki fundamentalne dla możliwości zasługiwania na miano bohatera sienkiewiczowskiej powieści, związane z wyróżnianiem narodowości polskiej i katolickiej wiary. Szwedzi początkowo dominują w wojnie z racji dyscypliny, organizacji, wyćwiczenia i przebiegłości, nie ma wśród nich jednak jednostek zasługujących na miano wielkich rycerzy. Wittenberg przy opuszczaniu Warszawy czując strach przed wrogiem „począł dygotać całym ciałem, i ręce opuszczał, i jęczał, i ślina poczęła mu ciec z ust (…)” Duma z polskości idzie w „Potopie” w parze z przekonaniem o jej szczególnych względach u Boga z powodu wierności katolicyzmowi. Tego typu przekonania XVII- sto wiecznego rycerstwa polskiego obrazują sposób jego myślenia i sarmacką mentalność religijną, z tego też bierze się rycerska gotowość do ofiarności, trudów, poświeceń. To podwalina zwycięstwa nad Szwedami. Oblężenie Jasnej Góry pobudza wolę walki, zmienia układ sił zbrojnych. Następujące po niej kolejne wydarzenia historyczne tj. kampania Czarneckiego, oblężenie Zamościa, bitwa pod Prostkami, czy zamknięcie Karola Gustawa w tzw. „widłach Sanu” nie potrzebują już religijnej motywacji. Główni bohaterowie „Potopu” mają cechy antycznych herosów, wielokrotnie na kartach powieści porównuje się ich do postaci z dział Homera, wielokrotnie określa przy pomocy patetycznych słów, podziwia i wychwala rycerskie czyny. Każdą z rycerskich postaci pierwszoplanowych cechuje kilka wyrazistych właściwości psychicznych i fizycznych korespondujących z ich charakterem. W tych wizerunkach Sienkiewicz sygnalizuje niektóre z przypadłości szlacheckiego, rycerskiego polskiego społeczeństwa, jak choćby lekkomyślność, czy ducha swawoli. Świadczą o tym słowa autora odnoszące się np. do Kmicica „Nie doznawał żadnej rzewliwości ni strachów, ni niepokojów, ani mu do głowy nie przychodziło na jak straszne sam naraża się niebezpieczeństwo. Szedł tak, jak idzie żak do cudzego ogrodu szkodę w jabłkach czynić. Przypomniały mu się dawne czasy, kiedy to Chowańskiego podchodził i nocami wkradał się do trzydziestotysięcznego obozu w dwieście takich jak sam zabijaków.”

     Jak widać motyw rycerza w literaturze zawsze pojawia się w odniesieniu do spraw ojczyzny. Mickiewicz prezentuje postać rycerza średniowiecznego obdarzonego cechami charakteru typowymi dla postaci romantycznych, zmuszonego do naruszania zasad kodeksu rycerskiego dla dobra własnej ojczyzny, rezygnującego z osobistego szczęścia. Z kolei Don Kichote tzw. błędny rycerz to postać poświęcająca się walce o wartości. Środowisko rycerskie i jego etos odgrywa istotną rolę w Sienkiewiczowskiej wizji średniowiecza. Rycerskość posiada jednak różne aspekty: zależy od przynależności narodowej, czy państwowej, od miejsca w zhierarchizowanym społeczeństwie, czy wreszcie od terytorium działania. Inaczej etos rycerski będzie obowiązywać w społeczeństwie polskim, a inaczej w krzyżackim, zasadniczo jednak stanowi on podstawę siły moralnej pozytywnych bohaterów albo formę zamaskowania celów niegodnych przez literackie postaci negatywne. Wzorce rycerskie są ponadto ważne w tworzeniu historycznego kolorytu literackich utworów.