Okres w literaturze polskiej objęty datami 1890-1918 zwykło się nazywać Młodą Polską. Lecz określenie to mimo najszerszego znaczenia nie było jedynym stosowanym dla określenia tej epoki. Jako nazwę dla tego okresu używano także sporadycznie określenia Fin de ciecle (koniec wieku). Pojęcie to nie było ściśle zdefiniowane, oznaczało nastrojowość, mglistą metaforę. Zaznaczało się ono raczej w modzie, obyczajowości. Jednak najczęściej stosowanym określeniem epoki 1890-1918 było Młoda Polska, użyte po raz pierwszy przez Artura Górskiego w krakowskim “Życiu”. Był to termin wszechstronny z tego względu, że obejmował nie tylko literaturę, lecz także inne dziedziny sztuki. Kazimierz Wyka w jednym za swoich artykułów prezentuje argumenty popierające taki wybór. Uważa, że: · termin ten jest najmniej obciążony zawartą w nim interpretacją; · użyty w obrębie pokolenia modernistycznego stanowi element samookreślenia się epoki; · utworzony jest na wzór odpowiednich nazw w innych krajach Europy, na przykład Młode Niemcy i podkreśla, że nowa literatura ma mieć charakter narodowy; · ma charakter opisowy, nie-interpretujący, nie podkreśla związku z tradycją, ani analogii z malarstwem, jak impresjonizm, nie odwołuje się do zjawisk spoza literatury, jak dekadentyzm · określa całość zjawisk w literaturze 1890-1918 · godzi zjawiska sprzeczne · dopuszcza możliwość traktowania literatury jako zjawiska niejednorodnego Te wszystkie argumenty spowodowały, że termin ten został przyjęty dla określenia epoki lat 1890-1918. Artyści Młodej Polski wprowadzili nowe kierunki artystyczne, a także kontynuowali część starych kierunków. Nowymi kierunkami zapoczątkowanymi przez literaturę i sztukę młodopolska były impresjonizm i ekspresjonizm. Impresjoniści odeszli od wiernego przedstawienia obrazu. Wrażenia miały wywołać jaskrawe pastelowe barwy. Tworzyli na słonecznym plenerze, rezygnowali ze szczegółów, wszystko przedstawiali rozmazane, rozmyte, nieostre, a zarazem rozmyte. Impresjonizm przeniknął również do literatury, kiedy autorzy opisywali pejzaże wszystko rozpływało się w lekkiej mgle.

I. Impresjonizm.

1. Termin

Impresjonizm - (wrażenie) pojawił się w wystąpieniach Piotra Chmielowskiego, Lucjana Rydla i Artura Langego. Oznacza wrażenie; indywidualny, przelotny stan uczuć. Celem dzieła literackiego, plastycznego czy muzycznego było jego utrwalenie. Świat przedstawiony jest subiektywny, emocjonalnie nasycony, zmysłowy. Istniała niechęć do ideowego określania się wobec świata, bierność intelektualna i nieokreśloność doznań. Styl utworów cechuje przewaga rzeczowników konkretnych nad pojęciami, przymiotników nad rzeczownikami oraz dążenie do instrumentalizacji. W poezji istniała predylekcja do zapisywania przeżyć i uczuć przez grę skojarzeń, paraleizm stanu duszy i krajobrazu. W prozie polegało to na stosowaniu luźnej, fragmentarycznej kompozycji i podkreślaniu roli podświadomości w działaniu bohatera.

2. Literatura

A. Kazimierz Przerwa-Tetmajer

a) „Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej”

· pejzaż górski

-„na gór zbocza”, -„senna zieleń gór”, -„O ścianie nagiej, szarej, stromej, spiętrzone wkoło skał rozłomy”, -„Patrzę ze szczytu w dół: pode mną przepaść rozwarła paszczę ciemną— patrzę w dolinę, w dal”,

· mgła- zamazuje kontury

-„Na gór zbocza Światła się zlewa mgła przezrocza”, -„spiętrzone wkoło skał rozłomy w świetlnych zasnęły mgłach”,

· barwa- spokojna, stonowana, często barwy tęczy

-„senna zieleń gór”, -„srebrnotęczowy sznur”, -„Ciemnozielony w mgle złocistej (…) las”, -„Na jasnych, bujnych traw pościeli”, -„pod słońce się gdzieniegdzie bieli w zieleni martwy głaz”, -„O ścianie nagiej, szarej”, -„srebrzystoturkusowa cisza”,

· światło i cienie

-„Na gór zbocza Światła się zlewa mgła przezrocza”, -„w słońcu się potok skrzy i mieni”, -„pod słońce się gdzieniegdzie bieli w zieleni martwy głaz”, -„rozłomy (…) w świetlnych mgłach”.

b) „Melodia mgieł nocnych”

· pejzaż górski

-„pijmy kwiatów woń rzeźwą, co na zboczach gór kwitną”, -„z szczytu na szczyt przerzućmy się jak mosty wiszące”,

· mgła- personifikacja mgieł,

-„Okręcajmy się wstęgą naokoło księżyca, co nam ciał przeźrocze tęczą blasków nasyca”, -„lekko z wiatrem pląsajmy”,

· barwa

-„co nam ciała przeźrocze tęczą blasków nasyca”,

· światło i cienie

-„księżyc”, -„Oto gwiazdę, co spada, lećmy chwycić w ramiona”.

c) „Na Anioł Pański”

· pejzaż górski

-„Traci się w górach”, -„zatopił lasy, zalał góry”,

· mgła- rolę mgły zastępują dymy, cienie

-„W wieczornym mroku, we mgle szarej”, -„szare się dymy wolno wleką”,

· barwa

-„we mgle szarej”, -„szron biały”,

· światło i cienie

-„Na wodę ciche cienie schodzą”.

B. Jan Kasprowicz

a) „Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach”

· pejzaż górski

-„W ciemnosmreczyńskich skał zwaliska”, -„turnia śliska”,

· mgła

-„A przez mgły idą, przez błękity”,

· barwa

-„pawiookie stawy”, -„pąs krwawy”, -„szare złomy”, -„pas srebrnolity”,

· światło i cienie

-„słońce w niebieskim lśni krysztale”, -„w słońcu płonie (…) krzak dzikiej róży”.

C. Leopold Staff

a) „Deszcz jesienny”

· mgła

-„a szyby w mgle mokną”, -„w dal szarą i mglistą”,

· światło i cienie

-„I światła szarego blask sączy się senny”, -„na próżno czekały na słońca oblicze”, -„W dal ciemną, bezkresną, w dal szarą i mglistą…”.

b) „Przedśpiew”

· pejzaż górski

-„Bo żyłem długo w górach”,

· światło i cienie

-„czciciel gwiazd”, -„dni w słońca krasach”.

D. Stanisław Żeromski

a) „Ludzie bezdomni”

· światło i cienie

-„jeziora lśniące” -„zstępowały smugi światła prawie białego i ostrymi rysami przerzynały chłodne murawy”, -„blask srebrzący się a niepochwytny”,

· barwy -„czarne pnie”, -„zielona woda”, -„z liśćmi tak żółtymi”.

E. Stanisław Wyspiański

a) „Wesele”

· zestawienie światła, koloru i dźwięku · akcja toczy się od ciemnego wieczoru, przez głębię nocy do świtu(dokładnie opisany kształt i kolor chmur) · światło sztuczne (Isia bawi się lampą, podkręcając ją - światło potrzebne do zapowiedzenia czegoś) · opis domu widziany z zewnątrz przez Rachelę · kolorystyka strojów (statycznie, dynamicznie - w tańcu - czapka z pawimi piórami, suknia panny młodej) · muzyka (kiedy z pomieszczenia, w którym są tańce ktoś wychodzi, by porozmawiać, przycicha) II. Ekspresjonizm

Jest to kierunek w sztuce i w literaturze obejmujący początek XX wieku. Ekspresjonizm jest to kierunek w sztuce i literaturze obejmujący początek XX wieku. Jego największy rozkwit przypada na lata 1905-1930. Sam termin pochodzi z łaciny expressio-wyraz, wyrażenie. Po raz pierwszy użył terminu ekspresjonizm, dla oznaczenia dzieła sztuki plastycznej, malarz francuski J.A. Merv, który w 1901 r. Nadał tę nazwę cyklowi swoich obrazów. Pierwsze próby formułowania zasad pojawiły się w latach 1905-1906 w czasopiśmie „Die Erde”. Ekspresjonizm dążył do wyrażenia w sposób spotęgowany i dramatyczny wewnętrznych przeżyć twórcy, jego uczuć. Celem ekspresjonistów nie było bezpośrednie odtwarzanie rzeczywistości, ale raczej utrwalenie intelektualnego i uczuciowego przeżycia wywołanego wybranym fragmentem oglądanego świata, obrazy oddziaływają na wyobraźnię odbiorcy nastrojem. Twórcy posiadający wyobraźnię typowo ekspresjonistyczną byli to ludzie nadwrażliwi, samotnicy, przeżywający obsesje śmierci, rozkładu, odrazy. Konwencjonalne piękno uznano za element podrzędny, destrukcyjny, zabójczy, bo artysta dążąc do doskonałości formalnej zaniedbywał istotę rzeczy, ideowo-moralna treść i wartość dzieła. Odrzucono uznanie i konwencjonalne kanony piękna, co wiodło do niezrozumienia sztuki ciemnej, nieczytelnej. Wszystko, co pierwotne i proste, w swej istocie wspaniałe zostało uznane za synonim wartościowego. Ekspresjoniści posługiwali się silnymi deformacjami potęgującymi napięcie, przerysowaniem naturalnych, obiektywnych kształtów przedmiotu, odrealnieniem barwy, wzmocnieniem kontrastów. Główny ośrodek ekspresjonizmu stanowiła grupa Die Brucke założona w 1905 r. (Kirchner, Heckel, Schmidt-Rottluff i inni). Drugą grupę stanowili członkowie Der Blane Reifer (założona w Monachium w 1911), zmierzali oni do ekspresjonizmu abstrakcyjnego, członkami byli: W. Kandisky, F. Marc, A.Macke, P.Klee.

1. Literatura

A. Jan Kasprowicz

a) „Dies irae”

· wrzask, płacz, wycie, krzyki, do tego cały czas trąba, obwieszczająca koniec świata;

-„Trąba dziwny dźwięk rozsieje, Ogień skrzepnie, blask ściemnieje, W procz powrócą światow dzieje. Z drzew wieczności spadną liście”, -„Pańskiego gniewu dzień, w którym w pożarach spokojnego słońca szatańskim chichotem płoną świeże, niezwiędłe róże grzechu i winy!”, -„Biada!… Pierś światów, przed chwila tak żywa, kona pod strasznym ciężarem…”,

· czerwień i kontrastowa biel;

-„rzeka i morzem płynie ciepła krew, w rzekę i morze krwi jej ból się zmienia…”,

· gwałtowne przemiany w przyrodzie, gwałtowny ruch,

-„Olbrzymy świerków padają strzaskane; las się położył na skalisty zrąb; węże kosówek, wyprężywszy ciała w kurczach smiertelnych, drętwieja bezładne”, -„kozice stromą oblepiły ścianę i patrząc trwożnie w bezmierny, daleki, w ten nieskończony chaos mgieł i cieni, runęły w żlebny grób…”

· hiperbolizacja

-„nieskończony chaos mgieł i cieni”, -„wiekuista męka”, -„wielki, wszechmocny Ból”, -„nadludzkie brzemię”, -„miliardy krzyzy”, -„Mą duszę pali wieczna, nie zamknieta rana!”,

· drastyczne sceny, wzbudzające grozę

-„rzeką i morzem płynie ciepła krew, w rzekę i morze krwi jej ból się zmienia…”, -„A krew w tych morzach, w tych czerwonych rzekach ścięła się w ciemny lód…”, -„A spod korzeni jadowitych ziół, spod kęp sitowia i trzciny, i traw, z rowów, przepadlisk, wądolców i jam, pokrytych opalowym szkliwem zgniłych wód, zaczyna wypełzywać żmij skłębiony płód: czarne pijawki, zielone jaszczury wiją się naprzód wpław i oplatają kręgami śliskiemi męczeńskich krzyzy smutne miliardy, z bagnistej wyrosłe ziemi, zapadłe w bagnisty kał…”,

· bunt przeciw Bogu

-„Nic, co się stało pod sklepieniem niebiosów, bez Twej woli się nie stało! Kyrie elejson! O źródło zdrady! Kyrie elejson! Przyczyno grzechu”,

· pożądanie

-„a ona, w w zbrodniczych pieszczot roztacznia szczodra”.