Zanim rozpatrzymy role symbolu w literaturze i malarstwie zastanówmy się nad znaczeniem samego słowa symbol. Jak powiedział Jean Chevalier- „ żyjemy w świecie symboli a świat symboli żyje w nas”. Termin symbol pochodzi od greckiego słowa symbolom i oznaczał pierwotnie niewielki, rozłamany na pól przedmiot z metalu, kości, gliny czy drewna. Połówki te stanowiły znak rozpoznawczy dla dwóch osób, które łączył jakiś interes, wiązała umowa, kojarzyło pokrewieństwo, jednoczyły obowiązki przyjaźni, gościnności czy też pomocy. Kiedy z odległych stron przybywał ktoś nieznajomy- współpracownik czy przyjaciel drugiej osoby wystarczyło dopasować brzegi obu części aby mieć pewność, że ta osoba jest godna zaufania. Wyrazu „symbol” używano w różnych znaczeniach i do dzisiejszego dnia nie przestał być wyrazem wieloznacznym. Praktycznie symbole dzieli się na: Znaki konwencjonalne, czyli określony znak literowy lub cyfrowy stosowany do oznaczenia wielkości jednostek miar, pierwiastków, zbiorów matematycznych. Jak również takie znaki umowne jak flagi, herby czy znaki fabryczne. I druga sfera podziału to przedmioty, pojęcia, wyobrażenia czy przeżycia związane z jakimś wewnętrznym stosunkiem innymi przedmiotami czy pojęciami. W literaturze będzie to np. motyw lub zespół motywów w dziele literackim, pełniący funkcję znaku odnoszącego się do innej nie ukazanej bezpośrednio sfery rzeczywistości.
Pierze Emanuel powiedział, że „ analizować symbol rozumowo to obłuskiwać cebulę aby odnaleźć cebulę.” Właściwością symbolu jest niedookreśloność, mglistość. Symbol jest więc często płynny, migotliwy, pełen sprzeczności i nieraz dostępny tylko wtajemniczonym. Symbol jest nośnikiem treści tajnego przekazu i umożliwia autorom wyrażenie swych emocji w sposób niekonwencjonalny.
Pierwszym utworem, który przedstawię będzie „Statek pijany” Artura Rimbauda. Wiersz ten można odczytywać na dwu płaszczyznach. Pierwsza, dosłowna, jest, że tak powiem, spowiedzią statku-podmiotu lirycznego. Początkowo jest on prowadzony przez holowniki, potem sam wypływa na ocean. Następne strofy opisują wszystko, co statek spotyka na swojej drodze. Utwór kończy się jednak dziwnym spostrzeżeniem. Okazuje się bowiem, że tytułowy bohater tęskni do wybrzeży Europy, nawet do… kałuży. Druga-symboliczna jest trochę bardziej skomplikowana. Jak ją odczytać? Statek symbolizuje jednostkę, być może autora, która uwolniła się od trudów życia. Morze i podróż natomiast oznaczają wyzwolenie od stałego lądu i obowiązujących w nim praw. Podróż zachwyca bogactwem barw. Poeta (statek) poznaje nowe, niezdobyte rejony bytu „Florydy bajeczne” Czy zatem sensem życia jest poznanie, doświadczenie wszystkiego, co tylko można poznać? W końcu jednak statek czuje się znużony ciągłą podróżą. Chce on powrócić do „błotnistej kałuży”, do prywatnej ojczyzny czasu własnego dzieciństwa. Według autora los poety jest niezmiernie smutny. Nawet egzotyczne doznania prowadzą do zniechęcenia i wyczerpania. Można by zadać pytanie: czy warto poznawać życie, skoro później przychodzi rozczarowanie? Widać tutaj doskonale nawiązanie do myśli Schopenhauera. On właśnie postulował chęć uzyskania totalnego spokoju i wyciszenia duchowego oraz cielesnego, według niego życie ludzkie nie ma najmniejszego sensu. Wiersz Rimbauda był jednym z pierwszych wierszy symbolicznych. Teraz na potrzebę chwili przywołajmy symbole zawarte w „ Weselu” Wyspiańskiego. Odnajdujemy tam całą gamę symboli, wszystkie tzw. “osoby dramatu” są symbolami pewnych idei. Szczególne nasilenie przekazu symbolicznego zauważa się w II i III akcie, kiedy to mamy do czynienia z fantastycznym planem wydarzeń, pojawiają się tam symboliczne postacie i przedmioty, a także słowa i zdarzenia Pomieszanie światów realnego i fantastycznego rozpoczyna się od momentu zaproszenia na wesele Chochoła, który to sprasza swoich gości. Od tego momentu dramat nabiera cech dramatu symbolicznego. Osoby symboliczne to: • Widmo, jest to ukochany Marysi i jest symbolem straty. • Stańczyk - postać historyczna i jest symbolem troski o losy kraju. • Hetman, symbol zdrady i najgorszych cech szlacheckich jest to duch Ksawerego Branickiego, który niechlubnie zapisał się w historii jako przywódca powstania konfederacji targowickiej. • Upiór - kolejna postać dobrze znana z historii Polski, duch Jakuba Szeli- przypomnienie krwawej rzezi między panami a chłopstwem. • Rycerz- Zawisza Czarny, który jest czytelnym symbolem potęgi Polski, zaufania, godności, honoru. • Wernyhora- symboliczny mędrzec, który ma pomóc przeistoczyć zamiar w czyn. • Chochoł – którego interpretacja jest dość zawiła ale może być symbolem tego co się odnawia i jest tylko uśpione aby znowu ruszyć do walki. Symboliczne przedmioty: • Złoty róg, jego dźwięk ma by sygnałem do czynu, tylko on mógł przerwać marazm i bezczynność, ale został zgubiony. Jasiek, który nie znał jego prawdziwej wartości, zostawił go gdzieś, schylając się po swoja czapkę z pawimi piórami. • Pawie pióra - ozdobna czapka Jaśka, jego duma i symbol posiadania. Własność prywatna, która stała się przyczyna zguby własności narodowej. Czapka a pawimi piórami symbolizuje tu prywatę, postawienie własnych dóbr, choćby znacznie mniejszych przed dobrem ogółu, niezależnie jaka był była jego wartość. • Złota podkowa - podkowa jest symbolem szczęścia, ale tu stanowi ślad bytności Wernyhory, ale Gospodyni przezornie chowa ja do kufra, co świadczy o chłopskim skąpstwie, chciwości i zapobiegliwości. • Bronowicka chata- czyli chłopska chata, ostoja polskości • Dzwon Zygmunta- symbol dawnej chwały i potęgi oraz obecnego upadku • - Obrazy Matki Boskiej- symbol wiary chłopów, ich oddania Matce Boskiej. Warto wspomnieć jeszcze o symbolicznych scenach jakimi są chocholi taniec symbolizujący marazm i letarg, w jaki popadł naród polski, poruszające się lunatycznie postacie świadczą o niemocy polskiego narodu do działania. Następna scena to „Wesele” w sensie uczty - samo zgromadzenie gości z różnych środowisk przy wspólnym stole i wspólnej zabawie jest symbolem pojednania, ale pojednania powierzchownego i nietrwałego. Wspólne ucztowanie tylko uwidacznia prawdziwe różnice między chłopami i inteligencja. Poprzez sięgnięcie do symbolizmu i połączenie go z postaciami ze świata realnego, Wyspiański chciał dokonać w „Weselu” krytycznej oceny społeczeństwa polskiego. Ocena ta wypada dla współczesnych Wyspiańskiemu Polaków bardzo niekorzystnie. Wesele jest tak nasycone symbolami, że chcąc je omówić wszystkie nie starczyłoby mi czasu na inne wątki tego tematu. Podobnie jak w „Weselu” Wyspiańskiego, tak i w „Ludziach bezdomnych” Żeromskiego można znaleźć elementy charakterystyczne dla symbolizmu. Symboliczny jest już sam tytuł utworu, możemy go przecież odczytywać wieloznacznie. Autor sugeruje bezdomność dosłowną, powodowaną brakiem domu, rodziny (nędzarze paryscy, Joasia), bezdomność wynikającą z braku pieniędzy i konieczności emigracji (Wiktor), wreszcie bezdomność ideową (Judym). Symboliczny może być również tytuł ostatniego rozdziału. „Rozdarta sosna” jest metaforycznym ukazaniem wnętrza bohatera, postawionego przed koniecznością dokonywania wyboru i szarpanego sprzecznościami. Również krzyk pawia, który słyszy Judym odjeżdżający od śmiertelnie chorej kobiety, symbolizuje nadchodzącą śmierć. Przykładów na stosowanie symbolizmu w literaturze jest jeszcze wiele, choćby wiersze Kasprowicza czy „ Ferdydurke” Gombrowicza ale chciałabym państwu jeszcze zaprezentować przykłady symbolicznego malarstwa a ramy czasowe pracy są ograniczone. Symbolizm wczesnej fazy wystąpił w malarstwie polskim w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku w twórczości Podkowińskiego i Pankiewicza. Na plan pierwszy wysuwają się jednak obrazy Malczewskiego. Początkowo malarz ten skupiał się na twórczości o charakterze patriotycznym, ale przedstawiał ją przez symbole. Z owładniętej obsesją śmierci symbolistycznej ikonografii Malczewski wysnuł wątek Thanatosa, sięgając do antycznych źródeł europejskiej kultury. Koncepcja tematyki tanatologicznej narodziła się w twórczości artysty w latach 1898-1899; powstało wówczas szereg obrazów ujmujących motyw śmierci w sposób alegoryczny (THANATOS, THANATOS I, THANATOS II). Mitologicznemu bogu śmierci nadał Malczewski - przewrotnie - postać młodej kobiety z kosą w dłoniach; o jej nadprzyrodzonej naturze świadczą biegnące szerokimi łukami skrzydła o dekoracyjnym zarysie. Jednocześnie dorodne kształty jej ciała kierują skojarzenia ku nierozwiązywalnemu splotowi materii i ducha, sfery zmysłowości ze spirytualnym pierwiastkiem, uwypuklonej po wielekroć przez symbolistów więzi Erosa z Thanatosem. Zimna, srebrzysto-zielona księżycowa poświata otulająca fragmentarycznie ukazany rodzinny dwór artysty w Gardzienicach, ewokuje niepokój chwili granicznej pomiędzy życiem doczesnym i transcendentnym bytem. W swej późnej twórczości artysta osadzał motyw śmierci w scenerii przywołanego z pamięci dworu w Wielgiem, w którym spędził dzieciństwo, spinając niejako klamrą drogę swego życia. Reasumując rozważania symbol był bardzo często wykorzystywany przez artystów dla odpowiedniego wyrażenia ich emocji, uczuć, poglądów na świat, na życie. Z pomocą symbolu, malarze z kolei mogli śmiało odwoływać się do świadomości społecznej. Dobrze użyty symbol był ponadto nośnikiem treści, które pełniły funkcję tajnego “przekaźnika” treści oficjalnie zakazanych (kwestia cenzury zaborczej). Poza tym symbol nie raził jednoznacznością w interpretacji. Czytelnik lub widz albo też słuchacz utworu zawsze ma pewien margines dowolności w interpretacji jego treści. . Sztuka symboliczna nie była ponadto tak narażona na krytykę ze strony cenzury jak sztuka analityczna. Unikała bezpośrednich opisów, dając jednocześnie możliwość uruchomienia wyobraźni i spróbowania odgadnięcia intencji autora.